Dünya uygarlığı ve Çin

Deniz Gökçe

Akşam-01.09.2008

Çin, son yirmi yılda ekonomik ilerlemesiyle dünyayı şaşkına çevirdi. Ekonomin ilerlemesi dünyanın gözünü zorunlu olarak Çin'in kültürüne, sahip olduğu bilim ve teknoloji geleneğine çevirmesine sağladı. 2008 Olimpiyat Oyunları'nın başarılı organizasyonu ve göz kamaştırıcı gösterisi de ilgiyi fazlalaştırdı. Belki de şimdi Çin gibi bir uygarlık beşiği ülkenin geçmişi ile ilgilenmenin tam sırası.

Çin'in geçmişi hakkında ne biliyoruz?. Çin bir icatlar ve keşifler ülkesi. Binlerce yıl bilim ve teknolojide öncü bir ülke olmuş. Neolitik dönemde Çinliler, dünyayı evcil hayvan yetiştirmeden, çiftçiliğe, inşaata, çömlekçiliğe, dokumacılığa ve tıbba kadar çok çeşitli alanlarda ilklerle donatmışlar. Eski Çin'de bilim ve teknolojinin gelişmesi, insan vücudunun, nesnel dünyanın, göğün ve toprağın gözlemlenmesi ile yaratılan "Doğa ve insanın bütünleşmesi" kavramına dayanmakta.

Bronz çağından demir çağına geçiş pek çok önemli icat ve keşfin de ortaya çıkmasını sağlamış. Çiftçilik, su kültürü ve el sanatları gelişirken, astronomi, tıp, matematik ve tarım da bilimsel olarak gelişmiş. Çinliler bakır ve demiri işlemeyi, kömür ve petrolden faydalanmayı, ipek ve pamuğu giyimde kullanmayı, porselen yapımını günlük yaşamlarına katmışlar. Matematik, fizik, kimya, astronomi bilimlerinde keşiflerde bulunmuşlar.

Bütün bu katkıların insanlığa sağladıkları ilk hamlede sayılan dört icat yanında gölgede kalmakta. Nedir bu dört icat. KÂĞIT, MATBAA, BARUT ve PUSULA. Bu icatlar olmasa bugünkü dünya uygarlığı nerede olurdu kendimize sormamız gerekli. İngiliz filozofu Francis Bacon şöyle yazıyor: "Keşiflerin gücünü ve erdemini düşünürken, ilk insan tarafından bilinmeyen ve yokluğu en fazla fark edilen üç tanesini saymak gerekir: Edebiyatta matbaa, savaşta barut ve denizcilikte pusula. Bu keşifler olmadan yaşadığımız dünyada sayısız yenilik, güç ve etkinlik olmayacaktı."

PUSULA, Çince'de zhi nan zhen olarak geçiyor. Anlamı güneyi gösteren iğne. Çünkü batıda kuzey olduğu gibi Çin'de de güney öncelikli yön. Çin, denizcilikte pusulayı kullanan ilk ülke. Pusulanın Batı'da yaygın kullanılmaya başlanmasının dünya uygarlığı üzerindeki müthiş etkisine ayrıca değinmek herhalde gereksiz. Pusula kullanımı ile denizcilikte astronomik gözlemlemeye gerek kalmadı. Pusula, Avrupa'da ilk olarak 1190 tarihli bir şiirde geçmekte, ancak kullanımı 14. yüzyılı buluyor.

BARUT, eski Çin'de simyacılar tarafından bulunmuş ve bilim ve teknolojinin vazgeçilmez bir parçası olarak görülmüş. Tang sülalesi döneminde kükürt, kömür ve güherçile karışımı olarak keşfedilmiş. Çincede huo yao olarak geçiyor, anlamı ateş ilacı. Barut, deri hastalıklarında ve veba tedavisinde kullanılıyor. 13. yüzyılda Yuan imparatorluğunun Orta Asya'ya gönderdiği ordular vasıtasıyla Arap dünyası barutu öğreniyor. Avrupa da Araplar'dan öğrendiği barutu ilk olarak 1327 yılında kullanıyor.

KÂĞIT, uygarlığımızda bilgiyi kayıt, yayınlama ve muhafaza için kullanılan en önemli araç. Özellikle, yazarlar, devlet adamları, bilim adamları ve tarihçiler için vazgeçilemez bir unsur. Modern uygarlığın önemli bir bölümü kitaplar, gazeteler, mektuplar ve arşivlerde saklanıyor.

Eski Çin'de önceleri kaplumbağa kabuklarına veya hayvan kemiklerine yazılıyordu, sonraları bambu yaprakları veya ipek kullanılmaya başlandı. Ancak bambu yaprakları kaba ve ağırdı. Kitaplar çok ağır oluyordu. Bilim adamlarından Hui Shi'nin yazdığı bir kitap beş arabayla taşınabildi ve imparatorun bu kitabı okuması tam iki ay sürdü. İpek ise çok pahaydı. Doğu Han sülalesinde bir haremağası olan Cai Lun, ağaç kabuğu, kendir lifleri ve paçavrayı bitkilerin külü ile kaynatıp öğüttükten sonra kalıplarda kurutulup pişirerek kağıt haline getirmişti. Çin'deki kağıt yapım tekniği önce Kore ve Vietnam'da sonra da 8. yüzyılda Arap ülkelerinde kullanılmaya başlandı. 12. yüzyılda Avrupa kâğıdı tanıdı.

MATBAA ve KÂĞIT sayesinde kitapların yayınlanması uygarlığın büyük bir hızla gelişmesini, bilim ve kültürün yayılmasını ve insanlar arasındaki yakınlaşmayı sağladı. Kalıp baskı ile başlayan matbaa macerası hareketli baskı ile devam etti ve bugünkü aşamaya kadar geldi. İlk kalıp baskı Çin'de 868 yılında gerçekleştirildi. Kalıp baskı teknolojisi Japonya ve Kore'den sonra 12. yüzyılda Mısır'da yaygınlaştı Avrupa'da ise ilk olarak 14. yüzyılda kullanılmaya başlandı. Bugün kullanılan baskı makineleri de Bi Sheng tarafından Çin'de 1048 yılında icat edilen hareketli baskı tekniği esası üzerine çalışmaktadır.