Binlerce yıllık tarihi ve kültürel ilişkilere dayanan Türk-Çin ilişkileri, 43 yıllık diplomatik ilişki tarihine sahip.

5 Ağustos 1971 tarihinde başlayan diplomatik ilişkilerin kurulmasının bugün 43. yıldönümü.

Peki, Türkiye ile Çin arasında diplomatik ilişki nasıl tesis edildi?

Bunu açıklamak için öncelikle 1971 öncesine gitmeliyiz ve dünyadaki dengeleri gözden geçirmeliyiz.

Asya'nın bir ucundaki Çin ile diğer ucundaki Türkiye'nin birbirini tanıması, küresel dengeler açısından büyük önem taşıyor; iki ülke arasında diplomatik ilişki tesis edilmesi bu anlamda kolay bir süreç değildi.

1960'lı yıllarda iki kutuplu dünya düzeni giderek çoğulcu bir görünüm kazanmaya başlıyordu. "Üçüncü dünya" ülkeleri adı verilen ülkeler denge unsuru oluşturmaya başladı. Türkiye bu yıllarda hem Batı ile ittifakını sürdürme, ama diğer yandan dış politikada alternatif arayışlara girme fırsatına sahipti.

1960'ların başlarında Türkiye kamuoyunda Çin Halk Cumhuriyeti'ni (ÇHC) tanıma konusu konuşulmaya başlanmıştı. Ticari ilişkiler, diplomatik temaslardan önde gidiyordu. İlk zamanlar üçüncü ülkeler üzerinden yürütülen ticari ilişkilerin ardından, 1969 yılı itibariyle Türkiye ile ÇHC arasında karşılıklı ticari heyetler gidip gelmeye başladı.

1960'ların ikinci yarısı Birleşmiş Milletler çatısı altında da dengelerin değişmeye başladığı yıllardı. Değişen dengeler ÇHC'nin BM'ye kabul edilmesini sağladı ve bu durum Çin'in birçok ülkeyle diplomatik ilişki tesis etmesinin önünü açtı. Çin, BM Genel Kurulu'nda 25 Ekim 1971'de kabul edilen kararla BM üyeliğine kabul edildi.

Çin'in BM üyeliği sadece BM Genel Kurulu'nda değil, TBMM içinde de görüşme konusu oldu. 1971 yılındaki bütçe görüşmeleri sırasında söz alan CHP Milletvekili Salih Tanyeri "Çin'in BM'ye ihtiyacından çok, BM'nin Çin'e olan ihtiyacı ağır basmaktadır" demiştir.

Aynı dönemde yapılan görüşmelerden birinde söz alan CHP Milletvekili Nihat Erim ise görüşlerini şöyle ifade etmiştir:

"Çin'in ana kesiminin nüfusu 20. yüzyılın sonunda 1 milyara yükselecektir. Böyle bir devletin dünya meselelerindeki bugünkü veya yarınki etkileri ihmal edilemez. Bazı NATO ülkeleri şimdiden ÇHC'yi tanımış ve onunla normal ilişkiler kurmuşlardır. Türkiye'nin de bu konuyu önemle inceleyerek bir karar alma zamanı gelmiş olabilir."

12 Mart 1971'de Süleyman Demirel hükümetine verilen muhtıra Türkiye'de dış politikaya ilgiyi azalttı. Ülke genelinde şiddet olayları yaygınlaşmıştı. 26 Mart'ta Nihat Erim tarafından partiler üstü hükümet kuruldu.

İmzalar Paris'te atıldı

Nihat Erim hükümeti, ÇHC ile temas kurma konusunda hiç zaman kaybetmedi. Yeni hükümet oluşturulduktan hemen sonra Çin'le temaslara ağırlık verildi.

5 Ağustos 1971'de Türkiye'nin Paris Büyükelçisi Hasan Esat Işık ile ÇHC'nin Paris Büyükelçisi Huang Zheng arasında yapılan görüşmeler sonucunda bir bildiri imzalandı. Böylece Türkiye Cumhuriyeti ile Çin Halk Cumhuriyeti arasında diplomatik ilişki resmen başlamış oldu.

Dönemin Türkiye Dışişleri Bakanı Osman Olcay, ÇHC ile diplomatik ilişki kurulmasının "milli menfaatlere uygun olduğuna karar verilmiştir" ifadesini kullanmıştır. Dışişleri Bakanı Osman Olcay aynı dönemde Türk işadamlarını Çin'le ilgilenmeye davet etti. Dönemin Devlet Planlama Teşkilatı raporlarında Çin'le ticari ilişkilerin Türk ekonomisine katkısı üzerinde duruldu.

Türkiye ile Çin arasında diplomatik ilişki tesis edilmesi elbette muhalefet partilerinin bazı eleştirilerine de sebep oldu. Bu eleştirilerin çoğunu dönemin siyasi atmosferi bağlamında değerlendirmek gerekiyor.

Dönemin Başbakan Yardımcısı Sadi Koçaş, Çin'le diplomatik ilişki kurma kararının "her türlü iç politika sorunlarının üstünde birleştirici ve yapıcı bir düşüncenin mahsulü" olduğunu açıklamış ve "iç politika görüşlerinin dış politikaya etkisi olmaması gerektiğini" ifade etmiştir.

Dönemin basın yayın organlarında da konuyla ilgili değerlendirmeler yer aldı. Milliyet gazetesinden Abdi İpekçi, Türkiye ile Çin arasında diplomatik ilişki kurulmasının Türkiye'ye sağlayacağı ekonomik faydalara dikkat çekerken, İsmail Cem, "ÇHC ile ilişki kurmamak siyasal bağnazlık ve önyargıdır" ifadesini kullandı.

Geride kalan 43 yıl içinde diplomatik ilişkiler her geçen gün olgunlaştı. Bugün Çin ile Türkiye arasında stratejik ortaklık ilişkisi bulunuyor. Karşılıklı üst düzey ziyaretlerin sıklığı artırıyor ve işbirliği alanlarının içeriği zenginleşiyor. Küresel meselelerde yeni güç merkezleri ortaya çıkarken, Çin ve Türkiye'nin konumları, olaylara yaklaşımları ve birbirleriyle ilişkileri kritik önem taşıyor.

43 yıl sonra gelinen noktada, iki ülke, tarihi İpek Yolu'nu çağın şartlarına uygun şekilde canlandırmak için uygulanacak projelere destek veriyor. Yakın gelecekte Beijing'den İstanbul'a uzanması planlanan hızlı tren hatları artık hayal değildir...

Son olarak, konuyla ilgili kuramsal ve tam bir değerlendirme için Boğaziçi Üniversitesi Asya Çalışmaları Merkezi'nden Altay Atlı'nın Türkiye'de Çin'i Düşünmek adlı çalışmadaki makalesi okunmalıdır.