Türk-Çin ilişkilerinin çok eski bir tanığı var: Kimi zaman savaş, kimi zaman barış, yeri geldiğinde bir eğlence aracı olarak kullanılan atlar.

Eski zaman savaşlarının en önemli unsurları atlardı. Süvari birlikleri kentlerin kuşatılmasında ve nice hanedanın çökmesinde kritik rol oynuyordu Atlar yeri geldiğinde barış elçisi de oluyordu. Güzelleri güzeli Wang Zhaojun, MÖ 33 yılında Han Hanedanı ile Hunlar arasında barış elçisi olarak kuzeye gönderildi. Ressam Gong Suran'in (宫素然) Kuzeye Gidiş adlı resmi, bu yolculuk esnasında Wang Zhaojun'u at sırtında gösterir. Çin'in dört antik güzelinden biri olan Wang'ın İç Moğolistan'daki anıt mezarında bir heykel vardır; bu heykelde de Wang at üstünde kuzeyin yolunu tutarken görülür. Atlar ayrıca festivallerde eğlence aracı olarak da kullanılıyordu. At oynatmak tabiri bu eğlencelerden gelir.

Dört nala gelip uzak Asya'dan...

Nazım Hikmet ne güzel söyler:

Dört nala gelip uzak Asya'dan

Akdeniz'e bir kısrak başı gibi uzanan

Bu memleket bizim!

Türkler, eski uzak yurtlarından at üstünde yola çıkmışlar, İran üzerinden Andolu'ya gelip yerleşmişlerdir. Bütün bu sürecin en önemli tanıkları, kuşkusuz, Türklerin atlarıdır.

Cahiz (781-868) risalesinde ''Furusiyya (atçılık) söz konusu olduğunda Türkler kendi başına bir ummadır'' der ve göçer Türkleri şöyle tanımlar: ''Türk deyince bir kişneme, toz, mahmuzlanan atlar, elbise ve silahları yalayan rüzgâr, at nalı sesleri, kovalarken yakalayan, kovalanırken gözden kaybolan bir toplum anlaşılıyor.''

At, eski Türklerin sembollerinden biriydi. Ölen bir kağan, atlarıyla birlikte gömülürdü. Kağanın öldükten sonra bu atlarla göğe yükseleceğine inanılırdı. At yiğidin yoldaşıdır sözü, bugün de Türkçede sık kullanılan bir atasözüdür.

Türkler hem iyi at binicisi hem de yetiştiricisiydi. Öyle ki şu atasözü bugün bile söylenir: At at oluncaya kadar, sahibi mat olur. Bir atı, bir çocuğu, bir öğrenciyi yetiştirmek, sabır ve bilgi gerektirir. Türkler, atlı göçebe yaşamın doğal bir sonucu olarak at yetiştirmek ve at binmek konusunda uzmandılar. Cahiz'in de ifade ettiği gibi, at sırtında bir savaşçı, Türk kelimesinin ilk akla gelen simgelerinden biriydi. Yine bir atasözüyle ifade edecek olursak, at binenin, kılıç kuşananındı. Türkçede at binmek kadar, at yetiştirmek üzerine de pek çok ifade var. Ata dost gibi bakmalı, düşman gibi binmeli, bunlardan biri.

Çinliler ile Türkler arasındaki en eski iletişim araçlarından biri de atlardır. Çin sarayı, iyi yetişmiş atları uzun yıllar Türklerden tedarik etti. Atların yanı sıra koşumlar da kuzeyden temin ediliyordu.

Kuzey Çin'den başka iyi atlar yetişen bir diğer yer Orta Asya'ydı. Han Hanedanı döneminde, en değerli atlar, Orta Asya'nın önemli şehirlerinden Fergana'da yetiştiriliyordu.

Çinlilerin Fergana atlarıyla tanışması, Çin tarihinin en uzun süreli ''dış gezi''lerinden biri vesilesiyle olmuştur. O zamanın dış gezileri, bazen yıllarca süren ve geri dönülüp dönülmeyeceği belirsiz uzun yolculuklardı.

MÖ 138'de İmparator Wudi, komutanlarından Zhang Qian'i uzak diyarlara gidip bilgi toplamakla görevlendirdi. Zhang Qian'in gezisi 13 yıl sürdü. Çöller, nehirler, dağlar, ovalar aştı. Başka şehirler, toplumlar, diller gördü. Esir düştü, kaçmayı başardı. Başkente döndüğünde yanında Hun (Xiongnu) bir eşin yanı sıra bir yığın istihbarat getirdi.

Çin sarayı, Fergana, Buhara, Semerkant gibi dönemin önemli kentleriyle ilgili ilk kez detaylı ve birinci elden bilgi alıyordu. Çin sarayının bu gezi vesilesiyle edindiği coğrafi ve ticari bilgiler, başkent Changan'dan Avrupa'ya uzanacak İpek Yolu fikrinin oluşmasına vesile olmuş olacaktır.

Seyyah devlet adamı Zhang Qian'ın İmparator Wudi'ye getirdiği havadislerden biri de Fergana atlarıydı. Bugünkü Özbekistan sınırları içinde yer alan Fergana'da yetiştirilen bu yeni cins atlara ''Gök At'' deniyordu. O ana kadarki en hızlı ve en güçlü at cinsiydi. İmparator Wudi, kuzey sınırlarını korumak için uzun setler inşa etmenin yani sıra bu atlara ihtiyacı olduğunu biliyordu. O zamana kadar Çin ordusu atlı savaş arabaları kullanıyordu, ancak süvari birlikleri yetersizdi. İşte bu eksiklik Fergana atları ile giderildi.

Atların ehlileştirilmesi 5 bin yıl önce Kuzey Çin'de başladı. Avusturya Halkbilim Okulu'nun bilim adamları, göçebeliğin en yüksek aşaması olan atlı çoban kültürünün ilk önce Öntürkler tarafından geliştirildiğini saptıyor. Atın Ön Asya'da evcilleştirilmesi ise Ural ve Hazar bölgesinden 1500-2000 yıl sonra oluyor. Atların evcilleştirilmesi, siyasi yapıları da şekillendiriyor. Tarihçi Barthold'a göre, hayvancılık kültürüyle devlet teşkilatı üzerinde sıkı ilişki vardı.

Arkeolojik verilere göre, Shang Hanedanı (MÖ 1600-1100) gibi hayli erken bir dönemde bile atlar stratejik ve simgesel bir öneme sahipti. Bugünkü devletler için gelişmiş silahlara, uçak gemilerine, füze savunma sistemlerine sahip olmak güçler dengesinde nasıl belirleyici rol oynuyorsa, o dönemlerde iyi yetişmiş atlara ve sıkı süvari birliklerine sahip olmak savaşlarda belirleyici oluyordu. Nitekim bozkırın en iyi süvarileri olan Türkler ve Moğollar, uzun yıllar savaş meydanlarında bilekleri bükülemeyen halklar oldular. Ancak eski zamanlarda bir Çinli devlet adamının söylediği gibi, ''At sırtında imparatorluk kurulabilir, ancak at sırtında imparatorluk idare edilemez''di.

Atın simgesel anlamı

Çin'de son günlerde en sık kullanılan kelime at. At Yılı'na girilmiş olması nedeniyle, atla ilgili ifadeler dillerden düşmüyor. Atın Türkler ve Çinliler için tarihi önemine dair kısa bilgiler verdik. Peki, iki halkın simgesel dünyasında at neye karşılık geliyor?

Çin, düzenler ve döngüler ülkesidir. Bir yıl, altışar aylık iki dönemden oluşur. Çin yılı, 12 işaretten ve 12 adet 2 saatlik dönemlerden oluşan bir döngüdür. Her işaret bir burçla, her burç bir hayvanla bağlantılıdır. Çin burç kuşağının 7. hayvanı attır ve buna göre 2014, at yılına tekabül ediyor.

Atın Çin kültüründeki simgesel anlamını öğrenmek için Wolfram Eberhard'ın Çin Simgeleri Sözlüğü'ne müracaat edebiliriz:

''Önemli bir Ming öykü kitabı olan Batı'ya Yolculuk'ta (Xi Youji) hırçınlık ve kararsızlık anlamında kullanılan yi ma (irade atı) deyimine rastlıyoruz. Dört nala giden bir yağız at, General Guan Yu'nun Kırmızı Tavşan-At adındaki atına gönderme yapar. Budist metinlerinde sıkça rastlanan beyaz at, saflık ve sadakati simgelemektedir.

Sırtında değerli eşya taşıyan bir at ve erkek resmi, devlet memurluğu ve bunun sağlayacağı rahat hayat dileğini simgeler. Ata binen bir maymun resmi hediye etmek, hediyeyi alanın hemen (ma shang kelimesi kelimesine at sırtında demektir) asalet unvanıyla ödüllendirilmesini dilemektir.

Bir genç kızdan kabaca söz etmek için kullanılan at sözcüğü çok eskilere dayanır. XVI. Yüzyıldan itibaren, Yangzhou şehrinde sıska atların (ou-ma) satıldığı bir pazardan söz edilir. Aslında bu pazarda müşteriler, yüzden fazla hayat kadını satın alabilir ve kadınlarda doğrudan pazarlık edebilirlerdi.

Attan inmek, kendisini ziyaret etmeleri için tanrıları çağıran bir şamana gönderme yapar.''

Eberhard'ın kitabında ata binmek ayrı bir madde olarak açıklanmış. Buradan öğreniyoruzki, Çincede ata binmek anlamındaki qi fiili sonradan oluşmuş, önceden ata tırmanmak deniyormuş. Buradaki fiilin değişmesi, at biniciliğinin giderek uzmanlık gerektiren bir iş olmasıyla açıklanabilir. Zira ata binmenin bir usulü vardır. Tırmanmak fiilinden binmek fiiline geçilmesi, işte bu uzmanlığın ifadesi olacaktır.

Eberhard, ata ters binmekle ilgili bilgiler de veriyor ve aklımıza hemen eşeğine ters binen Nasreddin Hoca geliyor. Çin'in en önemli şairlerinden Li Bai (701-762) de eşeğe ters binermiş. Ayın Yangtze Nehri'ne yansımasını kucaklamak için nehre atladığı ve bu şekilde öldüğü rivayet edilen bir şairden söz ediyoruz; eşeğe ters binmesine şaşmamak gerek...

Çincede olduğu gibi Türkçede de atla ilgili çok sayıda deyim ve atasözü var. Yukarıda bazılarından söz ettik. Birkaç tane daha ekleyelim. At binicisine göre kişner. Bu atasözünde liderliğe ve yönetime dikkat çekiliyor. İyi bir at yetiştirmek yetmez, ona hakim olmak, gerektiğinde dört nala koşturmak, ama yeri geldiğinde dizginlemek gerekir.

Bir diğer atasözünde ''At binicisini tanır'' denir. İşçi, kendisini çalıştıran ustanın işten anlayıp anlamadığını bilir. Atlar da yeteneklerini binicilerine göre gösterirler. Atın ihtiyacı olan bir diğer şey de geniş alanlardır. Orta Asya'nın uçsuz bucaksız bozkırları bu anlamda Türk atlılarına geniş imkanlar sunmuştur. Türkler, at-mekan ilişkisi üzerinden her işin eksiksiz yapılması gerektiğine dikkat çekmek için şu atasözünü söylerler: ''At bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at bulunmaz.''

İyi bir at ve geniş bir meydan da yeterli değildir, bu meydanda iyi bir şan bırakmak gerekir. ''At ölür meydan kalır, yiğit ölür şanı kalır.'' Yiğitliğin olmazsa olmazı iyi at binmektir. Bir başka atasözü, ''Atın dorusu yiğidin delisi'' der. Türkçede içinde at geçen deyim ve atasözleri saymakla bitecek gibi değil.

Türklerin ve Çinlilerin en eski dostu olan atların Türk-Çin ilişkilerindeki tarihi rolünü kısaca hatırlattık ve bu sadık hayvanın iki kültürdeki izlerine dikkat çektik. At Yılınız kutlu olsun!