Çin'in dünyaya açılması tabi olarak ülkenin güney kesimindeki liman şehirleri üzerinden oldu. Para kazanmak isteyen tacirler ve tebliğ için gelen misyonerler, Çin'e bu bölgeden girdi. Bu amaçla Çin'e gelen ve uzun yıllar burada kalan, çalışan, burada ölen yabancılardan biridir Matteo Ricci. Mezarının Beijing'de olduğunu öğrendiğimde soluğu orada aldım...

Matteo Ricci'nin öyküsüne geçmeden evvel, filmi biraz geri saralım.

Tarih boyunca Çin'in dünyayla ilişkisi ilgi çekici bir konu olmuştur. Çin'in, başka bir ülkeyle ilişkisi, iki ülke arasındaki ilişkiden ziyade, iki dünya arasındaki ilişki olarak algılanmıştır.

Bunun bir sebebi, evet, Çin'in uzak olmasıdır. Bir diğer sebebi, evet, Çin'in genel hatlarıyla dünyanın geri kalanından bağımsız, kendi kendine yeten bir medeniyet geliştirmiş olmasıdır. Bir diğer sebep ise, Çinlilerin dış dünyayla ilgili binlerce yıllık algılarıdır. Şunu da ifade etmek gerekir ki Çin'in uzun yıllar boyunca güçlü siyasi sisteme sahip komşuları olmadı. Siyaset bilimi profesörü Harry G. Gelber'in belirttiği gibi ''Çin, komşuları olmayan bir ülke'' idi. Coğrafi olarak tecrit edilmişti. Tibet platoları, Xinjiang çölleri, okyanuslar, dağlar, Çin'in doğal sınırlarıydı. Orta Asya'nın cenkçi toplulukları, Çin'in bu içe kapanık halini güçlendirdi.

Çin Halk Cumhuriyeti, 30 yılı aşkın süredir temel bir siyaset izliyor: Reform ve Dışa Açılma. Xi Jinping liderliğindeki yeni hükümet, reformların ve dışa açılmanın yılmaz bir iradeyle süreceğini her fırsatta vurguluyor.

Doğrusu, Çin'in dışa açılması, sadece bu siyasetin izlendiği son 30 yıldır değil, binlerce yıldır çetrefil bir mesele olagelmiştir. Çin hanedanları için, Çin'in başka bir ülkeyle eşitler arası bir ilişki tesis etmesi kabulü zor bir durumdu. Başkaları, ''Göksel İmparatorluk'' olan Çin'in ancak bendeleri olabilirdi ve Çin başkentine gelen yabancı elçiler, her şeyden evvel ''Göğün Oğlu'' olan imparatorun önünde diz çökmeliydi. Bu diz çökme teşrifatı, bilhassa 17. yüzyıl sonrası, Çin'in yabancı tacirlerle ilişkisinin arttığı bir dönemde, giderek kriz seviyesine ulaşan bir uygulamaya dönecekti. Çinli yetkililer ile yabancı elçiler arasındaki diz çökme görüşmeleri bazen haftalarca sürüyordu. Öyle ki ticaret ve dış politika bazen hiç gündeme gelmiyordu; başkent Beijing'e gelen birçok Batılı heyet, imparatorun önünde diz çökmeyi kabul etmedikleri için elleri boş ülkelerine dönmek zorunda kalıyordu.

Savaş yıllarında Beijing'i ziyaret eden Amerikan elçisi John E. Ward, imparatoru Çin usulü selamlamayı reddettiği için huzura kabul edilmedi; Ward'ın ''sadece Tanrı'nın ve kadınların önünde eğilirim'' demesi Çinli yetkilileri şaşırtmış olmalıdır. İşte bu gerilim, ekonomik ihtilaflarla da birleşerek 19. yüzyıl boyunca Batılı güçlerin Çin'e musallat olmasının ve Çin'i yağmalamasının zemini oldu.

Kapıyı Cizvitler açtı

Çin'e serbest ticaret ve eşit siyasi ilişki talepleriyle gelmek, çok akıllıca bir yöntem değildi. Fakat Çin, farklı dini inançların bir arada yaşayabildiği bir hoşgörü ülkesiydi. Bunu ilk anlayanlar Cizvitler olmuştur.

1534'te İspanyol Ignacio de Loyola tarafından kurulan tarikatın temel amacı misyonerlik ve eğitim faaliyetleriydi. Uzun vadeli hedefleri vardı. Sermayeleri iyi yetişmiş insandı. Loyola'nın müritlerine ilk tembihlerinden biri, görev yaptıkları ülkelerin dilini öğrenmeleriydi.

İman ateşiyle yanan bu tarikatın üyeleri, milyonlarca Çinliye İsa'nın sözlerini aktarma hevesiyle 1577'te Makao'ya ayak bastı. Bu, Doğu Asya adalarına gönderilmiş en büyük misyoner topluluğuydu. Yöntemleri şuydu: Çin'i Hıristiyanlığa uydurmaya uğraşmaktansa, Hıristiyanlığı Çin'e uydurmak!

Çin'e özgü olmak...

İslam da bu sayede Çin'de tutunabilmiştir. İslam, Çin'de Çinlileşerek yayılabilmiştir. Budizm de Çinlileşerek bu coğrafyada teveccüh görmüştür. Hatta belli siyasi akımlar da, belli ölçülerde Çin'in kendine özgü vasıflarıyla uyuşmak suretiyle Çin'de uygulanma imkanı bulmuşlardır. Modern Çin devletinin, ''Çin'e özgü Sosyalizm'' vurgusunu, bu tarihsel arka planla beraber okumak gerekir.

Cizvitler, aslen bir eğitim hareketiydi. Tarikatın üyeleri, çağın ilimlerinde iyi yetişmiş, Çinli alimlerle aşık atabilecek entelektüel düzeye sahip, enerjik, sabırlı, çok sayıda lisan konuşabilen, bu lisanlarda çeviri yapabilen kimselerdi, ki pek çok Çin klasiğini Batı dünyasına tanıtanlar bu Cizvit misyonerler olmuştur.

Cizvitler, sadece Katolik öğretisini Çin'e uydurmakla kalmadılar; kendilerini de Çin'e uydurdular. Gemiden iner inmez Çinliler gibi giyindiler. Çince konuşuyorlardı. Konfüçyüs'ü daha gelmeden hatmetmişlerdi. Çinlilerin günlük hayattaki en sıradan davranışlarını iyi gözlemlediler, onlar gibi davrandılar ve kısa sürede ''yabancı'' olarak algılanmaktan çıkarak, Çin toplumunun parçası oldular. Gerek halk, gerek saray, kendileri gibi konuşan, kendileri gibi giyinen, kendileri gibi düşünen bu misyonerlere güvendi. Cizvitler, sadece yeni bir inanç sistemi getirmemişledi. Matematik, astronomi, coğrafya, harita biliyorlardı ve bu alanlardaki bilgileri, Çinlilerin mevcut bilgilerinin çok ötesindeydi. Çin'de kısa sürede farkındalık yarattılar. Resmi görevlilerle yakın ilişkiler kurdular. (İlişki, guanxi, binlerce yıldır Çin'de geçer akçedir.)

Heyetin en önemli üyelerinden biri Matteo Ricci idi. Ricci kısa sürede Çin'de ün kazandı. Çinli alimler onu görmek ve ilminden faydalamak istiyordu.

Tebliğ için Çin'e gelen Ricci, gördüğü muhteşem medeniyete hayran oldu. Karşısında başıboş bir kalabalık yoktu, Konfüçyüs sağlam bir harç olarak milyonları bir arada tutuyordu, sosyal ve siyasal düzen oturmuştu, idarede ehliyet ve liyakat esastı, devletin otoritesi mutlaktı. Ricci, tebliğ işinden evvel, meraklı bir talebe gibi bu ihtişamlı ülkeyi anlamaya koyuldu. Notlar aldı, kitaplar yazdı, çeviriler yaptı. Çin'le ilgili yazdığı iki kitap, ölümünden sonra, 1616'da Avrupa'da yayımlandı.

Ricci ve arkadaşları, Çin'in bilimsel alanlarda gelişmesine büyük katkı yaptı. Mevcut Çin takvimi doğru değildi, Ricci takvim konusunda kendi hesaplarının daha isabetli olduğu konusunda Çinlileri ikna etti -ki tam bir tören, teşrifat, ayin ülkesi olan Çin'de takvim her şeydi. Çinliler o yıllarda hala dünyanın düz olduğuna inanıyordu, Ricci dünyanın küresel haritasını çizip Çinlilere sundu. Eukleides'in Geometri'sinin bazı bölümlerini Çinceye çevirdi.

(Haftaya Matteo Ricci'yi daha yakından tanıyarak devam edeceğiz.)