Li Dağı'na gömülen 700 bin insanın anısına...

    Xian, Çin medeniyetinin doğum yerlerinden biri. Elbette Xia, Shang, Zhou ve Savaşan Devletler dönemlerinde de Çin'i Çin yapan pek çok fikir ve nesne üretilmişti; ancak bunların bir araya gelerek ''tek bir Çin'' oluşturmaları, Qin hanedanı zamanında oldu. Hanedanın başkenti Xian'dı.

    Çin'de gece hayatına ve alışverişe merakınız varsa soluğu Shanghai'da alırsınız. Biraz temiz hava için Tanrı Dağı'nın eteklerini tercih edebilirsiniz. Çin yemeklerine ilginiz varsa ilk adresiniz Sichuan olmalı. Çin'in son otuz yıldır yarattığı ekonomik mucizeyi iyi anlamak için Shenzhen'i görmeniz gerekir. Hepsi bir yana, Çin'in antik tarihine ilginiz varsa, gitmeniz gereken yer muhakkak Xian olmalıdır.

    Geçtiğimiz hafta Xian'daydım. Xian, ''Çin fikri''nin oluştuğu yer. Elbette Xia, Shang, Zhou ve Savaşan Devletler dönemlerinde de Çin'i Çin yapan pek çok fikir ve nesne üretilmişti; ancak bunların bir araya gelerek ''tek bir Çin'' oluşturmaları, Qin hanedanı zamanında oldu. Hanedanın başkenti Xian'dı.

    Xian, tarih boyunca ismi defalarca değişmiş bir şehir: Zhou hanedanı zamanında Fenghao, Han hanedanı zamanında ''ebedi barış'' anlamında Chang'an, Sui hanedanı zamanında Daxing, Tang hanedanı zamanında tekrar Chang'an, Yuan hanedanı zamanında Fengyuan, Anxi ve Jingzhao, 1369'da Ming hanedanı zamanında nihayet Xian, Çin Cumhuriyeti zamanında ''Batı başkenti'' anlamında Xijing ve 1943'te yeniden Xian...

    Xian deyince, ''bir isim'' ve ''bir sistem''den bahsedebiliriz: İlk İmparator ve Tek Çin.

    Bugün Çin Halk Cumhuriyeti'nin de temel siyaseti olan tek Çin fikri, ilk kez milattan önce 221'de hayat buldu. Çin'in çeşitli parçalarını idare eden diğer altı devleti sırayla ortadan kaldıran İlk İmparator -gerçek adıyla Zhao Zheng- 221 yılında Çin'i tek bir bütün haline getirdi ve kendisine ilk imparator anlamına gelen ''Qin Shi Huang'' (秦始皇) adını verdi.

    Tarihçi Sima Qian, Tarih Kayıtları'nda İlk İmparator'u şöyle tarif eder:

    ''Çıkıntılı bir burna, kocaman gözlere, avcı kuşlarındaki gibi bir göğse ve çakal sesine sahip, çok az merhamet gösteren, kaplan, kurt kalpli bir adam.''

    İlk İmparator, gerçekten acımasız bir adamdı. Konfüçyüs'ün, ''ahlaki canlanma'' yoluyla Çin birliğini sağlama ülküsünün işe yaramadığını düşünüyordu. İnsanın fıtratında iyilik olduğunu ve bunun açığa çıkarılması gerektiğini düşünen Konfüçyüs'ün aksine, İlk İmparator, insanın doğuştan kötü olduğuna ve ancak yasalar sayesinde toplumun hizaya getirileceğine inanıyordu. Amacına ulaşmak için karşısına çıkan binlerce insanı yok etmekten geri durmuyordu. İlk İmparator'un yıkıcılığından sadece insanlar değil, kitaplar da nasibini aldı. M.Ö 213 yılında Konfüçyüsçü bütün kitapların yakılması emrini verdi. Ve amacına ulaştı. Çin'in siyasi kurumlarını birleştirdi. Ülkesinin dört bir yanını yollarla ve su kanallarıyla ördü. Çin'in bütün unsurlarını, maddi ve manevi olarak birbirine bağladı. Standart bir Çince yarattı. İdaresini hukuk prensiplerine oturttu. Para ve ölçü birimlerine standart getirdi. Köylüleri devlet denetimi altına soktu. Yasaya karşı çıkanlar için acımasız polisiye tedbirler aldı.

    Bizler bugünden bakarak, İlk İmparator'un Çin'i birleştirdiğini söylüyoruz. Oysa Qin Shi Huang, Çin'i değil, dünya'yı birleştirdiğini düşünüyordu. Çin imparatorluk geleneğinde dünya Çin'dir, Çin de dünyadır, cennetin altındaki dünyadır. (Bizdeki Devlet-i Âliye adlandırmasına benzer şekilde ve daha da ötesinde, Çinliler kendi ülkelerine Tian Xia 天下 derler, cennetin altı. Çin Seddi de, dünyanın Çin'den ibaret olduğu düşüncesinin simgesel bir ifadesi olarak düşünülebilir.)

    İlk İmparator, kurduğu ''mükemmel'' sistemin zarar görmesini istemiyordu. Karşısındaki en ciddi tehdit kuzeyden ve batıdan gelen Hun (Xiongnu) akınlarıydı. Ülkesini savunmak için uzun bir set inşa ettirmeye karar verdi. Bu işin başına en güvendiği generallerinden Meng Tian'i getirdi. Çin Seddi, zaman içinde ilaveler yapılarak, güçlendirilerek, genişletilerek günümüze ulaştı.

    İlk İmparator için, Çin'i Çin yapan adamlardan biri ve en önemlisi denilebilir. Öyle ki, Batı dillerinde ve Türkçede Çin için kullanılan kelimelerin etimolojik kökeni Qin devletine dayanır. Asya'nın bu büyük coğrafyası, onun zamanında Çinlileşerek (sinicize) ''Çin'' adını almıştır. Çin'e neden Çin diyoruz sorusunun cevabını Xian'da aramak gerekir.

Dağın altında bir dünya var...

    Zhao Zheng, 13 yaşında Qin beyliğinin başına geçtiğinde (birleşme sağlanmadığı için henüz İlk İmparator diyemiyoruz) anıt mezarını yaptırmaya başladı. Anlaşılan o ki, küçük yaşlardan itibaren ölüm gerçeğiyle yaşıyordu. Tabiri caizse, hiç ölmeyecek gibi dünya için, yarın ölecekmiş gibi ''ahiret'' için çalışıyordu.

    Ancak İlk İmparator'un ahiret hazırlıkları biraz farklıydı. Çocuk yaşlarında başlattığı anıt mezarının inşaatı yaklaşık 40 yıl sürdü. İnşaatta 700 bin mahkum çalıştırıldı. Efsaneye göre İlk İmparator'un, Li Dağı'nın (Li Shan) altında yer alan kabrinde nehirler, dağlar, denizler, altınlar, yiyecekler, güneş, ay, ülkeler, insanlar ve daha başka masalsı zenginlikler var... İlk İmparator, kendi itikadınca, ölüp toprağa karışacak biri değildi; elan sahip olduğu dünyayı, gideceği dünyaya, öbür dünyaya, götürmek istiyordu.

    Toprağın altına kendisiyle beraber 8 bin kişilik ordu gömdü. Aslında niyeti 3 bin çocuğu canlı gömmekti; ancak bu fikir Qin sadrazamı Li Si'yi ürkütmüştü. Li Si, imparatoru bu korkunç hevesten vazgeçirmek için bir formül düşündü ve imparatoru, 3 bin çocuğu diri diri toprağın altına gömmek yerine, 8 bin kişilik topraktan bir ordu kurma fikrine ikna etti. İşte bu ordu, Xian'a milyonlarca turistin akın etmesine neden oluyor... Terracotta Ordusu veya Yeraltı Ordusu, (Çince adıyla bing ma yong 兵马俑), İlk İmparator'un muhafız bölüğü olarak düşünülebilir.

Yeraltı ordusu gören masum köylü...

    1974 yılının ilkbahar aylarında Shaanxi eyaleti kuraklık sıkıntısı çekiyordu.

    Xiyang köyünden Yang Zhefa ve kardeşleri su bulabilmek için Li Dağı'na kuyu kazmaya çıktılar. Birkaç metre kazmışlardı ki karşılarına pişmiş topraktan yapılmış çanak çömlekler çıktı.

    Kardeşlerden biri ''Bu saçma sapan şeyler buraya nereden gelmiş'' diye sordu, kullanışsız bu çanak çömleği bir kenara fırlatarak kazmaya devam ettiler. Suya ihtiyaçları vardı. Birkaç metre daha kazdılar, bu kez karşılarına bir insan gövdesi çıktı, sonra bir insan kafası, kollar, bacaklar ve diğerleri...

    Biraz sonra, Li Dağı'nın eteklerinde oyun oynayan çocuklar Yang kardeşlerin yanına geldi. Etrafa saçılan üniformalı heykelleri gören çocuklar ''Düşmanlar!'' diye bağırmaya başladılar, ''Hadi onları yakalayalım!''

    Çocuklardan bazıları taşların üstünde zıplamaya başladı. Bazılarıysa birkaç parça alarak köye götürdü. Köylülerden biri, insan gövdelerinden birini aldı, üzerine birkaç parça kıyafet giydirdi, ekili arazisini koruması için bundan iyi bostan korkuluğu bulamazdı.

    70 yaşında bir kadın, toprağın altından çıkan başlardan birini aldı, evine götürdü, önce yıkadı, sonra masanın üzerine koydu, tütsü yaktı ve kopuk insan başı karşısında dua etmeye başladı.

    Kısa sürede iş büyüdü. Yakındaki Lintong kaabasında bir müzede görev yapan Zhao Kangmin'in tarih ve mimariye olan ilgisi sayesinde, toprağın altından çıkan çanak çömleğin nasıl bir hazine olduğu anlaşıldı. Açılan üç büyük çukurdan binlerce asker, at arabası, silah parçaları çıkıyordu. Hiç biri birbirine benzemeyen, renkli kıyafetler giymiş, tam teşekküllü bir ordu!

    İlk İmparator'un anıt mezarının inşasında 700 bin mahkum çalıştırıldı demiştik; öyleyse sorulabilir, böyle devasa bir inşaatta bu kadar çok sayıda insan çalıştırılmışken, nasıl olmuşta 1974'e kadar bu denli büyük bir yeraltı ordusunun varlığından haberdar olunamamış?

    Mezarın ve yeraltı ordusunun ilelebet yaşayacak bir sır olarak kalması için alınan ilk tedbir, inşaatta çalışan 700 bin insanın iş biter bitmez öldürülmesi oldu. Mezarın varlığından haberdar olunsa bile, mezara ulaşmak o kadar kolay değildi. Li Dağı'nın derinliklerindeki mezara ulaşmaya çalışacak kişileri durdurmak için çeşitli tuzaklar hazırlandı.

    Sima Qian'dan okuyalım:

    ''İmparatorluğun çeşitli su yolları, hatta kocaman okyanus bile civayla yaratıldı ve mekanik yöntemlerle akması ve devretmesi sağlandı. Hiç tükenmeden sonsuza dek yanabilsinler diye fenerlere balina yağı dolduruldu. Davetsiz misafirleri vurmak için, mekanik yollarla tetiklenen Tatar yayları yerleştirildi.''

    Yeraltı ordusunun bulunduğu kısım için devede kulak denebilir; anıt mezarın esas unsurları daha derinlerde bulunuyor. Ancak arkeologlar, mezarın içinden çıkacak şeyleri koruyabilecek teknolojiye sahip olduklarından emin değiller. Öyle ki yeraltı askerlerinin üniformaları bulundukları zaman renkliymiş, ancak havaya maruz kalınca renkler kaybolmuş. Bugün müzede toz toprak içinde duran askerleri izleyebiliyorsunuz sadece. (Üniforma ve saç örgülerindeki ince işçiliğe dikkat ediniz.)

    İlk İmparator, bugün de geçerli olan bir sistem kurdu. Ancak bu, tek adama endeksli bir sistem olacak ki, imparatorun ölümünden sadece 4 sene sonra (M.Ö 206) Qin hanedanı tarihe karıştı. Üstüne onlarca hanedan geldi, sayısız taht kuruldu, pek çok imparator hüküm sürdü, farklı rejimler tecrübe edildi... Değişmeyen tek şey, temelini İlk İmparator'un attığı, bugün de varlığını sürdüren ''Tek Çin'' politikası oldu...

    İlk İmparator'un mezarı henüz açılmadı. Ancak Li Dağı'nın eteklerinde sembolik bir mozole bulunuyor. Mozolenin başında uzun süre durdum ve düşündüm. Arka tarafta uzanan Li Dağı'na baktım, doğayı dinlemeye çalıştım. Uzun setler inşa ettirmek, bir orduyla mezara girmek, sonsuz yaşam iksirleri içmek, ölümün nereden ve kimden geleceğini bildirmesi için kâhinler tutmak, onların kehanetleri doğrultusunda binlerce insanın canına kıymak... Dünyaya böylesine tutunma hırsını aklım almıyordu.

    Nuh'un, insanlığın devamı için doğayı gemisine doldurması gibi, İlk İmparator, hükümranlığının devamı için kendi dünyasını anıt mezarına doldurdu. Mezarı halen açılmış değil; ancak yeraltı ordusunun her bir askerinden farksız olarak, İlk İmparator'un da toprağa inkılap ettiği muhakkak.

    İlk İmparator'un mozolesi önünde Yunus Emre'yi hatırlamadan edemedim ve yüksek sesle birkaç dize okudum:

    Yunus sözü alimden

    Zinhar olma zalimden

    Korkadurun ölümden

    Cümle doğan ölmüştür!