Zhang Heng (张衡) astronomi, matematik, sismoloji, hidrolik, coğrafya, etnografya, makine mühendisliği, metafizik ve şiir gibi birçok alanda icatlar ve teorilere imza atan büyük bir bilgindir.
Doğu Han hanedanı (M.S 25-220) döneminde yaşayan Zhang Heng, Henan eyaletine bağlı Nanyang ilçesinde dünyaya geldi. Çok küçük yaşlarda, hem okumaya olan ilgisi ve merakı hem de yetenekleriyle dikkat çekiyordu.
Zhang, henüz 10 yaşındayken babasını kaybedince, büyükbabası ve büyükannesi tarafından yetiştirildi. Büyükbabası Zhang Kan, hükümet yetkilisiydi ve Han hanedanının Guangwu İmparatoru'nca yeniden yapılandırılmasını destekleyen nadir liderlerdendi.
Zhang Heng, 95 yılında evinden ayrıldı ve eski başkentlerden Chang'an ve Luoyang'a giderek, çalışmalarını bu şehirlerde sürdürmeye karar verdi. Li Dağı'nın yanından geçerken, burada bir kaplıca gören Zhang, ilk dönem fu şiirlerinden biri olan Wenquan'i buraya adayacaktı.
Luoyang'da eğitimini tamamladığı esnada, farklı alanlarda ün yapmış, dönemin ünlü âlimleri ve bilim adamlarının da ilgisini çeken, hatırı sayılır bir kişi haline geldi.
Tartışmaya kapalı olduğu düşünülen birçok tarihi ve bilimsel konuda aykırı tezleri ve görüşleriyle hep dikkat çekti. Bu, bir bakıma onu "resmi tarihçi" olmaktan korudu.
Çalışmaları farklı alanlarda yoğunlaştı
Zhang Heng, 17 yaşında, Xi'an'a gitti. Zhang Heng, burada tarihi ve kültürel yerleri gezerek, halk geleneklerini ve sosyal ekonomik durumu inceledi. Genç, yetenekli ve zamanında imparator tarafından çağırılmış olan Zhang Heng, sarayda önce astronomi ve takvim işleri, sonra Shizhong ve Hejian vezirliklerini yaptı.
Yeteneği ve genç yaşına rağmen ulaştığı irfan seviyesi, onun ismini devlet katında da duyurmaya başladı. Kendisine layık görülen birçok payeyi ise, tevazusundan ötürü geri çevirmekle yetiniyordu.
23 yaşında evine geri döndü. Resmi belgelerin yazımında da büyük bir tecrübe kazanmıştı. Çalışmalarını bu dönem methiyeler üzerine yoğunlaştırdı. 111 yılında Bao De, tekrar başkente maliye bakanlığı görevine çağrıldığında, Zhang da onunla beraber giderek, Xi'e'de edebî çalışmalarını sürdürdü.
Zhang Heng, astronomi alanındaki çalışmalarına otuz yaşında başladı ve daha sonra, astronomi ve matematik alanındaki çalışmalarını yayınlamaya başladı.
Zhang Heng, gençliğinde doğa bilimlerine, özellikle de astronomiye büyük ilgi gösteriyordu. Hiçbir zaman rütbe ve menfaat peşinde koşmayan Zhang Heng, iki defa görevlerinden istifa etti. Üç yıl felsefe, matematik ve astronomi incelemelerinde bulunmuş Zhang Heng, daha sonra kitap yazmaya başladı. Eski tarihlerde Çin'de doğal felaketler, günahların kozmolojik olarak cezalandırılması olarak yorumlanıyordu. Zhang, çalışmalarında, bir yandan bu doğal felaketlerin ardındaki gerçek nedenleri araştırıyor, bir yandan da devletin işleyişinde aksaklıklara yol açan sebepleri buluyordu.
Uzay çalışmaları günümüze ışık tuttu
Bundan 2 binden fazla yıl önce Han hanedanı döneminde, Çin'de uzay oluşumuna ilişkin kuram son derece gelişmişti. Bu kuram, "gök kubbe", "gök küre", "gök boşluk" diye üç okula ayrılmıştı. Zhang Heng, "gök küre" okulunun temsilcisiydi. Göğü yumurtaya, küreyi yumurta sarısına benzeten Zhang Heng, göğün büyük, kürenin ise küçük olduğunu ve gök ile kürenin atmosferde ve suda yüzdüğünü ileri sürmüştü. Bu kuram, zamanının çok ilerisindeydi. Zhang Heng'in gök ve yer küre kaynaklarıyla değişimlerine yönelik sorulara verdiği yanıtlar da, diyalektik düşünceyi içermekteydi. Zhang Heng'e göre, gök ve yer birbirinden ayrılmadan önce kaos durumu vardı; ayrıldıktan sonra ise hafif olanı yükselerek göğü, ağır olanı ise katılaşıp çökerek yeri oluşturdu. Yang enerjisi gök, yin enerjisi ise yer küre olan iki enerji, birbirini etkileyerek dünyadaki her şeyi yaratmıştı. Zhang Heng, aralarındaki mesafe değişikliğiyle gezegenlerin hareketlerindeki hızı da yorumlamıştı. Gezegenlerin dolaşımındaki hızın, güneşle aralarındaki mesafesiyle ilgili olduğu, çağdaş bilim tarafından kanıtlanmıştı.
Dünyanın ilk sismografının mucidi
Yalnız kuramsal incelemelere değil, pratiğe de büyük önem veren Zhang Heng, su saatli gök küresi cihazıyla rüzgârlı depremyazarı araştırıp yapmıştı. Zhang Heng, dünyada yaptığı bu ilk sismografla, M.S 138 yılında Çin'in Shaanxi eyaletinde meydana gelen bir depremi önceden haber vermişti. Su saatli gök küresi cihazı, bugünkü dünya küresi modeline benziyor. Aslında, başka bir bilimadamı tarafından keşfedilip icat edilmiş gök küresi cihazı üzerinde yenilik getirerek, onu ıslah eden Zhang Heng, dişli çark sistemiyle gök küresi ve su saati arasında bağlantı kurarak, su saatiyle gök küresini düzenli bir şekilde döndürmüştü. Gök küresi modeli, günde tam bir devir yapar. Böylelikle insanoğlu, gök küresi modeline bakarak hangi saatte hangi gezegenin nerede bulunduğunu öğrenebilmişti.
Zhang Heng, birçok somut astronomik olay için gözlem ve analiz yaparak Çin'in Orta Ovaları bölgesinde gözlenen yıldızların sayısının 2 bin 500 adet civarında olduğu istatistiğini çıkarmış, ay tutulmasının nedenini bulmuş ve güneşin ayla olan açı çapını aşağı yukarı ölçmüştü. Zhang Heng, sabah, akşam ve öğle zamanlarındaki güneşin büyüklüğünün farklı olduğunu belirtmişti. Sabah ve akşam güneş büyük, öğleyin ise küçük görünür. Bu, optik etkilerden kaynaklanır. Sabah ve akşamları görece karanlık durumda aydınlık yere bakıldığı zaman büyük görünür, öğle zamanı aydınlık ortamda güneşe bakıldığında küçük görünür. Örneğin, yanan bir ateş gece büyük, gündüz ise küçük görünür. Zhang Heng'in bu açıklaması, tam yeterli olmasa da belli kurallara uygundur.
Aynı zamanda edip ve ressam…
Zhang Heng, astrologluğun yanı sıra, Doğu Han hanedanı döneminde tanınmış bir edebiyat yazarı ve ünlü bir ressam oldu. Zamanının "tarih klasikleri" olarak bilinen birçok eseri, baştan sona incelemiş ve çeliştikleri noktaları bulup, ortaya koymuştu. Uzmanlığını tek bir alanla sınırlı tutmayarak, astronomi, edebiyat, tarih ve Çin felsefesi gibi birçok alanda derin çalışmalarda bulundu.
Zhang Heng, çizdiği resimlerle zamanın altı meşhur ressamı arasında yer aldı. Çin'in tarihi kitaplarına göre, Zhang Heng, bilim, felsefe ve edebiyat alanlarında 32 eser yazdı. Dürüstlüğünü ve çalışkanlığını gösteren "Ying Xian Fu"yu yazmış olan Zhang Heng, insanlığın yıldızlara yolculuk yapmasını hayal eden "Si Xuan Fu" ile Çin'in ilk bilim-kurgu yazısının yazarı oldu. Bundan başka, Zhang Heng'in "Dong Jing Fu" ve "Xi Jing Fu" gibi eserleri, günümüzde de halk arasında elden ele dolaşmaktadır. Zhang Heng, bu iki yapıtta Dongjing ve Xijing'in manzaralarını tasvir etmişti. Dongjing, bugünkü Shaanxi eyaletinin Xi'an kenti, Xijing ise bugünkü Henan eyaletinin Luoyang kentidir. Zhang Heng, yazılarında o bölgelerdeki halkın geleneklerini süslü bir anlatım ve dil ustalığıyla nakletmişti. Bu yazılarda anlatılan halk sanat gösterileri, Çin'in son derece değerli akrobasi sanatının tarihinin çok eskilere dayanmakta olduğunu kanıtlamıştır.
