İç Moğolistan Özerk Bölgesi'ne özgü uzun hava türküleri "Bozkırın ruhu" olarak adlandırılır. Moğol uzun hava türküleri, göçebe kültür özellikleri ve kendine özgü seslendirme biçimleriyle Moğolların tarih, kültür, ahlak, felsefe ve sanat anlayışını yansıtır.

Moğol bozkırlarına özgü tarihten gelen ve ağızdan ağıza aktarılan türküler, Moğol müziğinin "ruhu" olarak nitelendiriliyor.

Uzun hava türkülerinin nereden geldiği henüz tam olarak bilinmiyor; ancak kesin bilinen bir şey var, o da uzun hava türkülerinin, Moğolların atalarının avcılık hayatından çobanlık hayatına geçişi sırasında ortaya çıkmış olmasıdır. Moğolların göçebe yaşam sürdürdüğü dönemlerde toplu halde seslendirilen türkülerin biçiminde, hayvancılık gelişip Moğolların yarı-göçebe yaşama başlamasıyla birlikte değişim yaşandı. Bu, türkülerin uzun havaya dönüşmesinin başlıca nedenlerinden biridir. Daha sonra Cengiz Han'ın Moğol topraklarını birleştirmesiyle birlikte, Kubilay döneminden sonra uzun hava türküleri giderek romantizm ögeleri içermeye başladı. Özellikle, Kuzey Yuan (1368 -14. yüzyılın sonu) döneminde Moğol müziği uzun hava türkülerinin gelişmesi ve olgunlaşmasında önemli rol oynadı. O dönemde, saray şarkıları halk şarkılarını etkilemeye başladı ve uzun hava türküleri kendine özgü, geniş ve özgür bir müzik tarzı oluşturarak yeniden zirveye çıktı. Uzun hava türküleri, diğer Moğol türkülerini de büyük ölçüde etkiledi. Bundan sonra Moğol müziği, başını uzun hava türkülerinin çektiği bir döneme girdi. Bu bakımlardan, Moğolların uzun hava türküleri insan ve doğanın uyum içinde bir arada bulunmasının bir sonucu olmakla kalmayıp, Moğol milliyetinin tarihi ve kültürünü yansıtmanın yanı sıra, üretim, yaşam ve manevi özelliklerinin de bir göstergesidir.

Muhabirimiz "Moğol uzun hava türkülerinin memleketi" olarak adlandırılan İç Moğolistan Özerk Bölgesi'nin Cumuçin ilçesine giderek, uzun hava türkülerini dinledi.

Cumuçin: üzüm koparan adam

Türkü kralı olarak adlandırılan Hazap, Cumuçin ilçesinde doğdu. "Cumuçin" Moğolca "üzüm koparan adam" anlamına gelir. Bu, burada üzüm yetiştirilmesinden değil, buradaki otlakların yemyeşil üzüm bağlarını andırmasından kaynaklanıyor.

Cumuçin ilçesinde yediden yetmişe herkes uzun hava türküsü söylemeyi biliyor.

Surna muhabirimize şöyle konuştu:

"Uzun hava türküleri, biz Moğolları temsil eden en nitelikli sanat biçimidir. Bir Moğol olarak uzun hava türküleri söylemeyi bilmeliyim. Babam, annem, anneannem ve dedelerim, hepsi söylüyordu, dolayısıyla küçük yaşlardan itibaren üzerimde onların etkisi vardı."

Moğolların adeta kanında dolaşan ve sembolleri olan türküler, İç Moğolistan Özerk Bölgesi'nin bozkırlarında yankılanır. Uzun hava türkülerinde, esas olarak otlaklar, atlar, develer, sığırlar ve koyunların yanı sıra masmavi gökyüzü ve bembeyaz bulutlarla nehirler ve göller anlatılır.

Çocuklar uzun hava türkülerini dinleyerek büyür

Doğu Cumuçin ilçesini uzun hava türkülerinin hazinesi olarak da adlandırabiliriz. Bu ilçede günümüzde 200'ü aşkın uzun hava türküsü bulunuyor. Uzun hava türkülerinin otlaklarla ve Moğolların göçebe yaşam biçimiyle yakından ilişkisi var. Çocuklar konuşmaya başlarken annesinin seslendirdiği uzun hava türküleri dinleyerek büyür. Yaşlılar da uzun hava türküleri mırıldanarak geçmişi hatırlar. Çobanlar düğün gecesi ve yılbaşı gecesi sabaha kadar uzun hava türküleri söyler. Doğu Cumuçin ilçesi başkanı Batumek mikrofonumuza şöyle konuştu:

"Şöyle diyebiliriz ki, doğu Cumuçin ilçesinde yaşayan yediden yedimişe herkes uzun hava türkülerinin mirasçılarıyız, biz burada yaşıyoruz dolayısıyla uzun hava türküleri kalbimizde yalnızca sanat olarak yer almakla kalmayıp, artık yaşamımızın bir parçası haline geldi."

Mükemmel, gizemli ve çekici

Otlak Moğolların uzun hava türkülerinin beşiğiyse, uzun hava türküleri de Moğol müziğinin otlağıdır. Moğollar uzun hava türküleri söyleyerek memlekete olan sevgilerini, yakınlarına olan özlemlerini, tarihi geçmişlerini ve atalarından gelen hatıraları dile getirir.

Geniş, uzun ve dalgalı ritmi, özgür ve zaman zaman seyrek, zaman zaman da sıkı temposu, güçlü duyguları ve derin düşünceleri ifade biçimi ve mantığı, uzun hava türküsünü göçebe Moğolların sanatında en mükemmel, gizemli ve çekici sanat haline getirdi.

Cumuçin ilçesinde yaşayan kadın şarkıcı Mulan uzun hava türkülerinden söz ederken heyecanla şunları söyledi:

"Uzun hava türküleri Moğol milliyetinin ruhudur. Uzun hava türkülerini kaybedersek, milliyetimizin özgün özelliklerini kaybetmiş oluruz."

Hada'nın endişesi

Uzun hava türküleri Moğol milliyetinin damarlarında akan kan gibidir. Ne zaman ve nerede olursa olsun, Moğollar uzun hava türküsü duyduklarında türküdeki heyecanı hissedebilirler. Otlaktaki her Moğol çadırında, her Moğolun ağzında ve kulağında sonsuza kadar atalarından kendilerine aktarılan türkülerin sesi yankılanır.

68 yaşındaki Hada hayatı boyunca uzun hava türküleri söyledi ve söylemeye devam edecek. Hada, doğduğu ve büyüdüğü otlağı sevdiği kadar uzun hava türkülerini de seviyor. Hada'nın çocukları da uzun hava türküsü söylemeyi seviyor ve bu Hada'yı çok sevindiriyor. Ancak Hada'nın endişesi de var. Çağdaş toplumun gelişmesiyle Moğolların yaşam tarzının değiştiğini, çeşitli kültür ve eğlence tarzlarının otlağın derinlerine sızmasıyla birlikte, uzun şarkının varlığını sürdürecek doğal ortamı kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu anlatıyor.

Koruma altında

Varlığını sürdüreceği ortamda değişiklikler meydana gelmesine rağmen, uzun hava türküleri hükümet tarafından koruma altına alındı. 2005 yılında Moğolların uzun hava türküleri UNESCO'nun "İnsanlığın Sözlü ve Maddi Olmayan Mirasları Listesi"ne alındı. İç Moğolistan ve Çin'in diğer bölgelerinde, günümüzde daha çok insan kendiliğinden uzun hava türküleri öğretme, öğrenme ve söyleme çalışmalarına katılıyor. Xilinguole Kültür ve Spor Müdürü Li Xun muhabirmize şunları söyledi:

"Uzun hava türkülerini aktarmak ve yaygınlaştırmak amacıyla her yıl il ve ülke çapında uzun hava türküsü söyleme yarışmaları düzenliyoruz ve bu yarışmalarda ülkenin çeşitli bölgelerinden uzun hava türkücülerini bir araya getiriyoruz."

İç Moğolistan Özerk Bölgesi'nin Xilinguole ili uzun hava türkülerinin beşiklerinden biri. Kısa süre önce bölgede uzun hava türküsü söyleme yarışması düzenlendi. Yarışmaya Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi, Qinghai, Gansu, Liaoning, Jilin, Beijing ve İç Moğolistan'ın çeşitli bölgelerinden gelen 100'ü aşkın profesyonel ve amatör şarkıcı katıldı.

Yarışmaya katılan bir kadın şarkıcı şunları söyledi:

"Moğol milliyetine mensubum, kültürümüzü ve sanatımızı sevmem gerekiyor. Bu nedenle uzun hava türkülerinin yanı sıra bütün Moğol şarkılarını çok seviyorum."

Kadın şarkıcı, uzun hava türkülerini seslendirdiğinde kendini mavi gökyüzü ve beyaz bulutlar altında at üstünde dörtnala gidiyormuş gibi hissettiğini ve çok mutlu olduğunu belirtti.

Günümüzde Doğu Cumuçin ilçesinde Moğol okullarında uzun hava türküsü hobi kursları açılmaya başladı. İç Moğolistan Üniversitesi Sanat Enistitüsü'nde öğretmen olarak çalışan Caogenbatu şöyle konuştu:

"Uzun hava türküleri geçmişte sadece halkın dilindeydi. Şimdi yerel hükümetin ve özerk bölge hükümetinin büyük desteği sayesinde türküler gittikçe zenginleşti."