Ünlü İsveçli arkeolog Dr. Andersson 1921 yılında Çin'e geldi. Andersson, eski çağlarda yaşamış omurgalı hayvanlara ait fosil örneklerini bulmak için Henan eyaletindeki Yangshao Köyü'ne gitti. Andersson burada fosil bulamadı, ama onun yerine Cilalı Taş Çağı'na ait 600'den fazla alet ve çok miktarda boyalı çanak-çömlek buldu. Bundan sonra yapılan kazıların, Çin arkeoloji tarihinde çığır açıcı bir önemi olabileceğini o zaman kendisi de tahmin edemezdi. Yeni Taş Çağı'nın simgesi olan Yangshao Kültürü, böylece gözler önüne serildi. Kazılarda Yangshao Kültürü'nün önemli bir özelliği olan boyalı çömlekler bulunduğu için, bu kültüre "Boyalı Kültür" adı da verildi. Andersson, Yangshao'da yapılan kazılarda elde edilen çanak-çömlek parçalarını Orta Asya'da ve bulunan parçalarla karıştırdığı zaman bunlar arasında birçok benzer noktalar bulunduğunu fark etti. Buralardaki mezarlarda yapılan kazılarda, bütün cesetlerin başlarının Batı'ya dönük olduğu görüldü. O nedenle de, bu boyalı çömleklerin büyük olasılıkla Batı'dan kaynaklanmış olduğu tahmininde bulunuldu. Andersson'un keşfinin bu yorumu, o zaman Batılı bilim çevrelerinde yaygın olan "Çin kültürünün Batı'dan geldiği" iddiasına uygun düşüyordu. Onun için, geçerli olarak kabul edilen tahmin hemen yayıldı.

    Bundan sonra uzun bir süre devam edecek olan Doğu- Batı kültür savaşı başladı. Ne var ki, "Çin kültürünün Batı'dan kaynaklanmış olduğu" iddiasını kabul etmeyen arkeologlar, karşı görüşte olanları ikna edebilecek kanıtlar bulamadı.

    Xinjiang Arkeoloji Enstitüsü'nün ilk başkanı olan Mu Shunying, dünyada "Ölüm Denizi" olarak adlandırılan Lopnor'a ve eski Loulan kentine girerek arkeolojik kazılar yapan ilk kadın olmuştu. Mu, Xinjiang'da çıkarılan boyalı-çanak çömlekler üzerinde 40 yıldan fazla süren araştırmalar yaptıktan sonra Andersson'un iddialarına tamamen ters olan görüşler ortaya koydu.

   Xinjiang Arkeoloji Enstitüsü eski Başkanı Mu Shunying şöyle dedi:

     "1980'li ve 1990'lı yıllarda Xinjiang'ın bazı bölgelerindeki eski mezarlarda yapılan kazılarda, beklenmedik şekilde çok sayıda boyalı çanak-çömlek bulundu."

    Eski Yanbulak kenti ve buradaki mezarlık, Hamı adıyla da bilinen Kumul kenti yakınlarındaki Liuquanshu çiftçiliğinde bulunuyordu. Sit alanının tamamı, lös topraktan oluşan doğal bir platform üzerinde yer alıyordu. Burası, Kumul'da önemli bir tarihi kalıntıdır. Mezarlarda çok sayıda çanak-çömlek vardı. Bu çanak-çömleklerin gizi neydi?

    Mu Shunying şunları anlattı:

    "Kumul'daki boyalı çanak-çömleklerin özelliği, bu eserlerin iki kulplu olmasıdır. Üzerlerinde eşkenar dörtgen motifleri var. Bu, alev motifi… Genel olarak, bu bölgede çıkarılan eserler iki kulpludur."

    Mu, Kumul'da bulunan boyalı-çanak çömleklerin şekillerinin ve üzerlerindeki motiflerin, Çin'in Gansu ve Qinghai eyaletlerinde yapılan kazılarda elde edilen çanak-çömleklere çok benzediğini, yapıldıkları dönemin ise bu iki yerdeki buluntulardan yaklaşık bin yıl sonrasına tarihlendiğini fark etti. Ayrıca, Xinjiang'ın doğusunda yer alan Kumul, coğrafi bakımından Gansu ve Qinghai'a yakındı. O nedenle Kumul'daki boyalı çanak-çömlekler büyük olasılıkla bu iki yerden etkilenerek yapılmıştı. Başka bir deyişle, boyalı-çanak çömlekler, Batı'dan Doğu'ya değil, Doğu'dan Batı'ya yayılmıştı.

    Çin kültürünün kaynağı Doğu muydu, yoksa Batı mıydı? Xinjiang bölgesi, adeta iki taraf arasındaki fikir ayrılıklarının odağı haline geldi. 20. yüzyılın başından beri Xinjiang'da, iki taraftan birinin görüşlerini destekleyen hiçbir kanıt bulunamamıştı. İşte Kumul'da boyalı çanak-çömleklerin bulunması, bu tartışmalara son noktayı koyuyordu.

    Çanak-çömlek icadından önce insanlar çamurdan eşyalar yapmayı öğrenmişti. Doğal bir madde olan çamur kolayca şekillendirildiğinden istenen nesne hemen yapılabilir. Yani çamur, çanak-çömlek yapımından önce de insanlar tarafından yaygın olarak kullanılmıştı. Fakat çamurdan yapılma eşyaların korunması zordur. O nedenle çamur eşyaların yerini pişirilerek yapılan çanak-çömleklerin alması doğal bir süreçtir.

   Xinjiang Arkeoloji Enstitüsü eski Başkanı Mu Shunying bu konuda şunları söyledi:

    "Çanak-çömlek üzerinde araştırmalar yapılırken eski çağlarda kamıştan yapılma sepet gibi eşyaların üzerinin çamurla kaplanmış, sonra ateşte pişirilmiş olduğu görüldü. Bunlar pişirilirken kamış ya da ağaç dalları gibi maddelerden yapılan sepetler yandı. Ama üzerlerine sıvanan çamur tesadüfen çömlek oldu. Tahminimce, çanak-çömleğin icadı böyle oldu."

    İcadı ne yoldan gerçekleşmiş olursa olsun, yaklaşık 10 bin ile 6-7 bin yıl arasında değişen dönemlere tarihlenen çeşitli önemli uygarlık merkezlerinde bugüne kadar yapılan kazılarda, art arda çanak-çömlek bulundu. Birçok araştırma, çanak-çömleğin, önce dünyanın sadece bir yerinde icat edilerek başka yerlere oradan yayılmadığını, koşulları göreceli olarak elverişli olan birkaç yerde hemen hemen eşzamanlı olarak ortaya çıktığını gösteriyor. Çanak-çömleğin icadı ve kullanılması, insanların yaşam koşullarıyla yakından ilişkiliydi.

    Xinjiang'daki Shansilkpu atölyesinde, çanak-çömlek yapımında eskiden kullanılan yöntemler hâlâ korunuyor. Burada esas olarak "nan" adıyla bilinen ekmek pişiriliyor. Nan, Uygurların günlük yaşamında en önemli yiyeceklerden biri. Nan pişirmek için, büyük bir küpü andıran, çukur şeklinde özel bir fırın gerekiyor. Eski çağlarda buna benzer tandırlarda çok sayıda çanak-çömlek fırınlandı. Toplumun ilerlemesiyle çanak-çömleğin yerini, daha çok sanayi ürünleri aldı. Çanak-çömlek fırınlamakta kullanılan tandırlar pek kalmadı. Ama çanak-çömlek yapımının gizemi, bazı zanaatkârları hâlâ kendine çekiyor. Bu kişiler, çamur ile ateş arasında eskiçağ çömlekçiliğine ait gizlerin çözümünü arıyor.