Hotan yeşim taşı eski çağlardan beri imparatorların ve soyluların sahip olmak istediği değerli bir madde olarak yüksek statü simgesiydi. Hotan taşı, Çin'deki en tanınmış yeşim türlerinden biridir.
Eski çağlarda "Yutian" olarak adlandırılan Hotan, Tibetçe "yeşim taşı üretilen yer" anlamına geliyor. Tarihi İpek Yolu üzerinde önemli bir kent olan Hotan, eski Xinjiang uygarlığının kaynaklandığı yerlerden biridir. Çin'in Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi'nde bir yöre olan şimdiki Hotan, 247 bin 800 kilometrekarelik alanıyla bölgenin toplam yüzölçümünün yüzde 15'ini oluşturuyor. Xinjiang'ın güney ucunda yer alan Hotan'ın güney kesimlerinde Kunlun Dağı bulunuyor, kuzeyinde ise uçsuz bucaksız Taklamakan Çölü uzanıyor. Çin'deki tanınmış dağlar arasında en gizemli yerlerden biri olan Kunlun Dağı'nın en yüksek tepesi, Hotan yeşiminin kaynağıdır. MS 282 yılında Henan eyaletinin Ji ilçesinde açılan eski bir mezarda, Jan adı verilen ve bambudan yapılan eski bir yazı malzemesinin bazı parçaları bulundu. Bu parçaların bazılarının üzerine Zhou hanedanına mensup Kral Mu ile Kraliçe Marichi'nin öyküsü yazılmıştı. Öykü şöyledir: Marichi tarafından izzet-i ikramla ağırlanan Kral Mu, ayrılırken yanında çok sayıda kaliteli yeşim götürmüş. Bunlar, bugün Hotan yeşimi diye bilinen taşlarmış. Bu öykü, büyük olasılıkla Hotan yeşiminin Batı Bölgeleri'nden Orta Çin'e aktarılmasıyla ilgili en erken kayıtlardan biridir.
Çinliler arasında şöyle bir söz vardır: "Altının değeri ölçülür, ama yeşim taşına paha biçilemez." Peki, insanları bin yıllarca kendine çeken Hotan taşının cazibesi nereden geliyor?
Eski Çin şiirlerinde güzel insanları veya nesneleri betimlemekte yeşim taşı sık sık bir mecaz olarak kullanılmıştır. "Güzel giysi ve yeşim taşı gibi kaliteli yemek", zengin yaşamın simgesi olmuş. "Altın dallar ve yeşim yapraklar", doğuştan soyluluğu ifade etmiş. "Yeşim taşı gibi temiz ve buz gibi duru" olmak, mükemmel kalitenin ifadesi sayılmış. "Altın ve yeşim taşı gibi güzel kısmet", mutlu evlilik dileği olarak kabul edilmiş.
Yeşim taşı genel olarak sert ve yumuşak olmak üzere ikiye ayrılır. Zümrüt yeşimi serttir. Çin geleneğinde güzel sayılan yeşim, nadir bulunan nefrit yeşimidir. Bu taş, renk, kalite ve değer bakımından farklı olabilir. Nefrit yeşiminin beyaz ve yeşil renkli olmak üzere iki çeşidi vardır. Çok nadir ve değerli olan beyaz yeşimin kütlesi genellikle büyük olmaz. En değerli beyaz yeşim, koyun yağı renginde olanıdır.
10 yıldır yeşim işinde olan Bay Diao, yeşim taşına karşı özel bir duygu besliyor. Yeşim taşının ruhsal bir nitelik taşıdığını söyleyen Diao, Hotanlıların çoğu gibi evinden uzak bir yere giderken yanına mutlaka bir yeşim taşı alıyor. Yeşim taşı ona sükûnet ve huzur veriyor.
İki kuğu yavrusu Bay Diao koleksiyonundaki en değerli parça değil, ama Bay Diao bunları çok seviyor. Yeşim meraklısı pek çok kişi gibi Bay Diao da, bu taş ile insanlar arasında gizemli bir ilişki bulunduğuna inanıyor. Ama daha çok sayıda insan, yeşim taşının nitelikleri ile Çinlilerin ahlak anlayışı arasında yakınlık olduğu kanısındadır. Örneğin, "Kötü kaliteli yeşim taşı muhafaza edileceğine, kırılsın daha iyidir" ve "Yeşim taşı gibi temiz ve buz gibi duru" deyişleri bu anlayışı yansıtır. Acaba, böylesine olumlu anlamlar taşıyan Hotan taşı nasıl bulunmuş ve nasıl en iyi yeşim olarak kabul edilmiş?
Hotan yeşimi, renklerine göre birkaç çeşide ayrılır. Beyaz yeşim: Pürüzsüz, düzgün ve yumuşaktır. Koyun yağı yeşimi: Beyaz yeşim taşının en kalitelisidir. Yeşil renkli yeşim: Açık yeşilden koyu yeşile kadar çeşitli tonları vardır. Siyah yeşim: Rengi açık siyahtır ve nadir bulunur.
"En güzel yeşim taşı, Hotan'dan gelir" diye bir söz vardır. Hotan yeşimi, "nüve hammaddesi", "dağ hammaddesi" ve "dağ akarsuyu hammaddesi" gibi cinslere ayrılabilir. "Dağ yeşimi" ve "dağ akarsuyu yeşimi" normal olarak dağlardan elde edilen ve kenarları ile köşeleri düzgün taşlardır. Ama yoğunluğu "nüve yeşimi" kadar iyi değildir. Nüve yeşimi ırmaklardan çıkar. Yıllarca süren akıntıyla yüzeyi cilalanmış gibi olur. Kalitesi iyi, yoğunluğu yüksektir. Koyun yağı yeşimi, genellikle nüve yeşimidir. Öyleyse bu berrak ve pürüzsüz yeşim nereden geliyor?
Nüve yeşimi, iki ırmakla yakından ilişkilidir. Yurung Kaş Irmağı, Hotan'dan geçer. Bu ırmakta, çoğunlukla beyaz yeşim oluşur. Onun için Beyaz Yeşim Irmağı adıyla anılır. Onun yakınlarında Karakaş Irmağı akar. Çoğunlukla yeşil renkli yeşim taşının oluştuğu bu akarsu, Kara Yeşim Irmağı olarak adlandırılır. İki ırmak birleşerek Hotan Irmağı'nı meydana getirir ve Hotanlılara birçok değerli taş sağlar. Hotanlılar bu iki ırmakta yeşim taşı toplamaya eski çağlarda başlamış. "Hotan'da yeşime basmak" diye bir deyim vardır. Her yıl, Kunlun dağlarındaki kar eriyince, gürül gürül aşağı akan su beraberinde çok miktarda yeşim taşı da sürükler. Bir süre sonra ırmak yeniden sığlaşınca, yöre insanları ırmak yatağında yeşim taşları toplamaya başlar.
Aslında, eskiden ırmakta yeşim toplayanlar, taşları deneyime dayanarak tanırmış. Şimdi profesyonel yeşim toplayıcıları çok nadirdir. Artık sadece yerel halk ve ziyaretçiler, yazın ve sonbahar bitiminde ırmakta talihlerini deniyor. Birkaç binyıllık toplayıcılıktan sonra Hotan'da olağan dışı yeşim taşı bulmak günümüzde pek kolay değil. Buna rağmen insanların hevesi hâlâ azalmamış.
