Uçsuz bucaksız Tianshan Dağları (Tanrı Dağları) Xinjiang'ın ortasında boylu boyunca uzanır. Tianshan Dağları'na paralel konumda bulunan Altay Dağları da bölgenin kuzeyinden geçer. İki dağ sırası arasında, değişik yükseklikte büyüklü küçüklü çeşitli vadiler ve ovalar bulunur. Vadilerdeki bereketli yeşil otlaklar, güzel kırsal manzaralar oluşturur. İşte buraları, Kazakların memleketidir.
Kazaklar, tarihte birçok eski göçebe kabilesinin birleşmeleriyle yavaş yavaş ortaya çıkan bir etnik gruptur. "Kazak" sözcüğü, "ak kaz" anlamına gelir. Kazak etnik grubunun ortaya çıkışıyla ilgili güzel hikâyeler vardır.
*
Eski çağlarda Kalşa Kadir isimli çok cesur bir komutan yaşamış. Komutan, savaşlarda gösterdiği cesaret ve savaşkanlıkla tanınıyormuş. Fakat bir savaşta düşmana yenik düşmüş. Yaralanmasına rağmen düşmanın eline geçmemiş. Kaçarak ıssız çorak topraklara sığınmış. Yorgun ve bitkin bir şekilde burada ölümü beklerken ak renkli dişi bir kaz gökten süzülerek yanına gelmiş. Gagasıyla su vererek Kalşa Kadir'e yardım etmeye başlamış. Kalşa Kadir, bu kaz sayesinde çorak araziden kurtulmayı başarmış. Meğer bu ak kaz, bir peri kızıymış. Büründüğü kaz kılığından çıkarak ayın ondördü gibi güzel bir kıza dönüşmüş. Kalşa Kadir, yaralarını tedavi ederek iyileştiren bu kızla evlenmiş. Doğan çocuğa "Kazak" ismini vermişler. Kazak'tan Akarıs, Bekarıs ve Cannarıs isimli üç çocuk dünyaya gelmiş. İşte bu çocuklar üç Kazak boyunun ataları olarak kabul edilir. Efsaneye göre, Akarıs'tan Ulu Boy, Bekarıs'tan Orta Boy ve Canarıs'tan Küçük Boy türemiştir.
*
Tarihi kayıtlara göre, Kazaklar 15. yüzyılın başında Abülhayr Hanlığı üçe bölündü. Bunlar, Nogay Hanlığı, Sibir Hanlığı ve Çağatay Hanlığı'ndan kopan Moğolistan Hanlığı'ydı. Kazaklar geniş bir alanda dağınık olarak oturuyordu. 1456 yılında, Ak Orda Hanlığı'nın en son hanının iki oğlu Kerey ve Canibey liderliğinde Kazak Hanlığı kuruldu.
Kazak Hanlığı, kuruluşundan kısa bir süre sonra Ulu, Orta ve Küçük olmak üzere 3 boya bölündü. Bu 3 boy, Qing Hanedanı dönemindeki tarihi kayıtlarada "Sağ", "Sol" ve "Batı" boyları olarak geçer. Vusun ve diğer 13 boydan oluşan Ulu Boy, Balkaş Göü'nün güneyi ve İli Nehri ile Seyhun Nehri arasındaki geniş alanda; Orta Boy, Seyhun Nehri'nin kuzeyi ve Küçük Boy ise bugünkü Kazakistan'ın batısındaki topraklara hakim oldu.
1643 yılında Batı Bölgeleri'nde hakimiyet süren Cungar Moğolları nüfuz alanını Xinjiang'ın güneyine ve Qinghai bölgesine kadar genişletmenin yanı sıra, batı tarafındaki Kazaklara saldırarak, Aladağ ve Tokmak bölgesindeki 2 Kazak boyunu yendi. 18. yüzyılın 20'li yıllarında Cungar ordusu Seyhun Nehri havzasına girerek, Kazak Hanlığı'nın başkentini ve diğer kentleri işgal ederek, Kazakları büyük yenilgiye uğrattı. Kazaklar yaşadığı otlakları terketmek zorunda kaldı. 18. yüzyılın 50'li yıllarında Qing İmparatorluğu, Cungar boylarını birleştirerek, bunların Kazaklara karşı oluşturduğu tehdidi ortadan kaldırdı. Bunun üzerine Ulu Boy ve Orta Boy Qing İmparatorluğu'na bağlandı ve bağlılıklarının sonsuza kadar süreceğini göstermek amacıyla Qing İmparatorluğu'na birçok at hediye etti. 1762 yılında Küçük Boy da Beijing'e bir heyet göndererek, Qing İmparatorluğu'na bağlılığını ilân etti. Kazak çobanlarından bir kısmı Cungarların yatıştırılmasından sonra İli, Çöçek, Altay ve Börtala gibi yerlere yerleşti.
*
Wang Zhaojun, Çin tarihindeki en ünlü dört güzelden biri olarak kabul ediliyor. Wang Batı Han Hanedanı'nın sarayında bir cariye olmasına rağmen, kendi mutluluğu, geleceği ve Batı Han Hanedanı ile Hun Kağanlığı arasındaki dostluğun ve barışın korunması için Hun Kağanı Huhanye'nin evlenme teklifini kabul ederek onunla evlendi. Evlenmeden önce prenses statüsü verildi. Güzelliği ve sıradışı evliliğiyle, Wang Zhaojun ismini tarihe yazdırdı. Aslında Çin'deki tarihi kayıtlara göre, Hun Kağanıyla evlenen ilk prenses Liu Xijun'dur, fakat bu prensesin hikâyesi az bilinir.
Wang Zhaojun M. Ö. 33 yılında Hun Kağanı Huhanye'yle evlendi. Prenses Liu Xijun ise M. Ö. 105 yılında Vusun Kağanı'yla evlendi. Bu evlilik, Wang Zhaojun'ün evliliğinden 72 yıl önce oldu.
Liu Xijun, kraliyet kanı taşıyan gerçek bir prensesmiş. Dedesinin dedesi ve babası imparator, dedesi imparator Wudi'nin kardeşi, babası Jiangdu Beyi'ymiş. Babası M.Ö. 121 yılında isyan etmiş, fakat başarılı olamamış ve intihar etmiş. Xijun'un annesi öldürülmüş. Xijun yaşı küçük olduğu için hayatta kalmış.
M.Ö. 117 yılında Wudi'nin oğlu Liu Xu, Guanglin Beyi olup geniş bir alanda hakimiyet kurmuş. Liu Xu, yeğeni Liu Xijun'u bulup büyütmüş. Xijun güzel ve akıllı olduğu için Liu Xu'nun beğenisini kazanmış. Dönemin Hun Kağanlığı güçlüymüş. Han Hanedanı ile Hun Kağanlığı arasında bulunan 30'dan fazla boyun çoğu, Hunların kontrolü altındaymış, sadece 200 bin askere sahip olan Vusun Kağanlığı (İli bölgesi), Hunlarla mücadele gücüne sahipmiş. Vusun Kağanı, Han Hanedanı'yla temas kurmaya razıymış. Vusun Kağanı Kunmo M.Ö. 108 yılında Han Hanedanı'nın başkenti Chang'an'a başlık parası göndererek, bir Han prensesiyle evlenme önerisinde bulunmuş. İmparator Wudi, Vusun'la birlikte Hunlarla mücadele etmek için Kunmo'nun önerisini kabul etmiş. Yapılan seçimde Liu Xijun üzerinde karar kılınmış.
*
M.Ö. 105 yılında Liu Xijun ve refakatçileri Çin'in güneyinde bulunan Jiangsu eyaletinin Yangzhou kentinden Vusun Kağanlığı'na doğru yola çıkmış. Kafile, uzun bir yolculuktan sonra ancak Jiangsu'ya komşu olan Anhui eyaletinin Linbi ilçesine gelmiş. Liu Xijun tekerlekli ahşap arabasından inip geriye, memleketine doğru bakmış, fakat hiçbir şey görememiş. Batıya, Chang'an'a giden daha uzun bir yol varmış. Bütün bunlara içi acıyan Liu Xijun uzun zaman sessizce ayakta durmuş ve elindeki terler, dayandığı kayanın üzerinde açık bir el izi bırakmış..
Prenses Liu Xijun Vusun'a vardıktan sonra Han Hanedanı'nın sınır güvenliğini koruma görevini hiçbir zaman unutmamış. Liu, Wudi'nin verdiği hediyeler sayesinde Vusun'daki soylularla iyi ilişkiler kurmuş. Liu bilgisi, yeteneği ve kibarlığıyla bütün Vusunluların saygısını kazanmış.
Vusun geleneklerine göre, Kağan öldükten sonra eşinin, kağanın torunuyla evlenmesi gerekiyormuş. Kağan Kunmo, Liu Xijun'un mutluluğu için, kendisi ölmeden önce Xijun'u tahtın varisi olan torunuyla evlendirmeye karar vermiş. Xijun, geleneksel Han kurallarına aykırı olan bu karara önce karşı çıkmış, ama reddedemeyince imparator Wudi'ye bir mektup yazıp, Kağan Kunmo'nun ölümünden sonra memleketine dönmesine izin vermesi talebinde bulunmuş. Wudi, Xijun'e sempatisi olmasına rağmen, sınır bölgesinin huzuru için Xijun'un Hun geleneğine uymasını emretmiş.
Xijun çok düşünmüş taşınmış ve Kağan Kunmo'ya "kabul ediyorum" demiş. Kunmo'nun başkanlığında yapılan törenle Xijun, Kunmo'nun torunuyla evlenmiş. Kısa bir süre sonra Kunmo ölmüş ve tahta torunu geçmiş. Han Hanedanı ile Vusun yönetimi arasındaki dostluk 60 yıldan fazla devam etmiş. Xijun bu dönemde bir kız bebek doğurmuş.
Xijun, Vusun Kağanlığı'nda sadece 5 yıl yaşamış, sonra vefat etmiş. Ama sınır bölgesinin huzuruna ve istikrarına katkı yapmanın yanı sıra, göçebe bir halk olan Hunlara ileri kültür getirmiş. Bu çobanların torunları, bugünkü Kazaklar olmuş.
Kazaklar, uzaklardan gelen Xijun gelini hiç unutmadı. Bugün İli bölgesinde oturan her Kazak, prenses Xijun'un hikayesini anlatabilir.
*
Xinjiang, birçok etnik grubun toplu halde yaşadığı bir yerdir. İçinde bulundukları toplumsal ve tarihsel koşullar ile doğal ortamların farklı olması nedeniyle, her etnik grup değişik gelenek ve görenekler oluşturdu. Zamanın değişmesiyle bu gelenek ve görenekler de değişti. Xinjiang'da Kazakları tanımak için Tianchi Gölü (Tanrı Gölü) yakınlarına bir uğramanız yeterli olur. Tianchi Gölü, Xinjiang'a gelen her turistin mutlaka gitmesi tavsiye edilen bir uğrak yeridir. Tianchi'ye gelen her turist burada dürüst ve sıcak kalpli Kazaklarla karşılaşabilir.
Kazaklar, eski çağlardan beri "aralarında dilenci olmayan etnik grup" olarak bilinir. Kazak adının, "kaz" ve "ak" sözcüklerinin birleşimiyle ortaya çıktığına inanılır. "Ak kaz"ın iki kanadı ise at ve şarkı sesidir.
Kazak, çobanlıkla uğraşan bir etnik gruptur. Eski devirlerde Kazaklar dağların derinliğinde veya çorak çöllerde ya da otlaklarda, kötü doğal koşullarla ve yabani hayvanlarla mücadele ederdi. Bu süreçte Kazaklar direngenlik, yardımlaşma ve dürüstlük gibi karakter özellikleri oluşturdu. Kazaklar, öteden beri konukseverlikleriyle ünlüdür. Kazakların atasözlerinden biri şöyledir: "Atalardan kalan varlığın bir bölümü, konuklar içindir." Bir Kazak, konuk gelince, onu tanısa da tanımasa da, mutlaka çok sıcak şekilde ağırlar. En azından sütlü çay ve tereyağı gibi şeyler ikram eder. Eğer gelen saygın bir kişiyse, Kazak evsahibi koyun ve at keserek konuğa ikram eder. Kazaklar arasında yaygın olan bir diğer atasözü daha vardır: "Güneş batarken konuğunun ayrılmasına izin veren kişi, kendisini nehre atsa bile bu namus lekesini silemez." Buna göre bir insan güneş batarken bir Kazak ailesine gelip bir gece kalma dileğinde bulununca, bu reddedilirse, hemen boy reisine şikayet edebilir, onu konuk etmeyen Kazak da mutlaka cezalandırılır. Aslında Kazaklar hiç bir zaman misafirin konaklama talebini geri çevirmez.
Son yıllarda Kazakların yaşamında büyük değişiklikler oldu. Eskiden Kazakların ticaret yapma alışkanlığı yoktu. Kazaklar, ticaret yapmanın dolandırıcılık gibi bir şey olduğuna inanıyordu. Sosyalist piyasa ekonomisi düşüncesinin etkisi altında artık Kazaklar da ticaret yapmaya başladı. Tianchi Gölü'ne gelen turistler burada mutlaka atla dolaşan Kazaklarla karşılaşır. Her Kazak, turistleri kendi atıyla gezmeye davet eder; küçük kızlar turistlere mantar ve at sütünden yapılmış yoğurt gibi ürünler almalarını tavsiye eder; kırmızı etek giyen güzel kızlar ise Tianshan Dağları'nın tepelerinde büyüyen kar lotüsü satar; orta yaşlı kadınlar kebap ve sıcak pilav satar...
*
Kazakların dini inançları arasında ilkel inanç ve İslamiyet yer alır.
Kazaklar, her varlığın ruhu olduğuna inanır, o nedenle gök, yerküre, güneş, ay, yıldızlar, su ve ateş, Kazakların taptığı varlıklar olabilir. At, sığır, koyun ve deve gibi hayvanları yöneten ölümsüz ruhlar olduğuna inanılır. Yeşil ot, "hayat tanrısı"nı temsil eder, nehir kenarındaki ağaçlar kutsaldır. İnsan öldükten sonra ruhu ölmez, o nedenle atalara tapmak, Kazaklar arasında yaygındır. Kazaklar, dünyadaki her varlığın ölümsüz ruhlar tarafından yönetildiğini ve iyi ruhların insanlara mutluluk, kötü ruhların ise felaket getireceğine inanır.
Kazak çobanlar arasında Şamanizm'e benzer dini inançlar da yaygındır. Şaman, ölümsüz ruhların bedenlenmesidir. Şamanların esas görevi otlaklarda dua edip, kehanette bulunmak, büyücülük yapmak, hastaların cinlerini kovmak, avcılar için şans ve bereket dilemektir. 15. yüzyılda Kazaklar İslamiyet'e geçtikten sonra Şamanist etkinliklere İslami unsurlar katıldı. Şamanizm, otlaklarda hâlâ görülür.
*
Kazakça, Altay dil Ailesinin Türkçe dil grubuna aittir. Kazakça lehçeleri arasında büyük değişiklikler yoktur.
Çin'deki Kazakların şimdi kullandığı yazı, Arap alfabesi temelinde oluşturulmuştur. Arkelojik araştırma ve bilginlerin araştırmaları, Kazakların atalarının 6. yüzyıl ile 8. yüzyıl arasında Türkçe, 8. yüzyıldan sonra Huihu dili kullandığını gösteriyor. İslamiyet'in Orta Asya'da geniş şekilde yayılmasından sonra Kazaklar İslamiyet'e geçti ve kendi dillerini Arap alfabesi kullanarak yazmaya başladı.
33 harf bulunan Kazak yazısı sağdan sola doğru yazılır. Kazakça'nın zengin bir kelime hazinesi vardır. Kazakça yabancı kelimeleri benimsemeye özen gösterir. O nedenle Kazakçada Arapça, Farsça, Moğolca, Rusça ve Çince kelimeleri bulunur. Bazı yabancı kelime Kazakça'ya katıldıktan sonra anlamı değişir. Kazaklar eskiden geçimlerini hayvancılıkla sağladıkları için, hayvancılıkla ilgili zengin söz dağarcıkları vardır. Saç rengi ve yaş gibi konularda özel terimler bulunur.
*
Xinjiang'daki Kazakların çoğu hayvancılıkla uğraştıkları için, kıyafetleri yoğun otlak havası ve etnik gruba ait, uzun geçmişe dayanan tarihi ve kültürel özellikler yansıtır.
Kazak erkeklerinin kıyafetleri genellikle hayvan derisiyle yapılan geniş ve sağlam giysilerdir. Bu giysiler ata binmelerine ve hayvan sürüsü gütmelerine kolaylık sağlar. Çobanlar kış mevsiminde hayvan gütmeye giderken, içi tüylü deri ceket giyer, Kazakça'da "Tomak" denen deri şapka takar; akrabaları ziyarete giderken ise, kumaş kaplı deri ceket giyer, bellerine dana derisinden yapılmış, gümüş süslü geniş bir kemer takar, üzerine de güzel bir bıçak asar.
Kazakların başlıkları büyük bir çeşitlilik arzeder. Erkeklerin sayısız şapka çeşitleri vardır, fakat bölgelere ve kabilelere göre değişir. İli bölgesindeki bazı Kazaklar yaz mevsiminde yuvarlak ve beyaz renkli keçe şapka takmayı sever. Bu şapkanın siyah olan kenarı yukarı kıvrılır, şapkanın tepesi dikdörtgen şeklinde olur. Yemyeşil otlakta bembeyaz bir keçe şapka ortaya çıkınca göze çarpar ve insanlara romantik bir his verir.
Altay bölgesindeki Kazaklar yaz mevsiminde başlarına beyaz bir havlu veya bez bağlar. Havlunun veya bezin düğümü alnın önünde bağlanır. Kış mevsiminde ise sol, sağ ve arka tarafları aşağı bükülen tilki derisinden yapılma şapka takılır. Şapkanın astarı tilki derisinden, dış kısmı ise kırmızı, yeşil, mor ve sarı renkli ipek parçalardan olur. Bu deri şapka boynu sıkıca kuşatır ve sıcak tutar. Altay'da kış mevsimi 6 ay sürer, o nedenle tilki derisi şapka çobanlara çok yararlı olur.
Kazak kadınlarının da renkli aksesuarları vardır. Kazak kadınları renkli etek ve yelek giymeyi tercih eder. Fakat aksesuarlar kadınların evlilik durumuna göre çok değişir. Genç kızlar evlenmeden önce mor renkte tek parçalı etek, Batı usulü ceket, siyah ve mor renkli yelek giyer, yeleğin önüne renkli düğme, gümüş süs eşyası ve gümüş para takılır. Yürürken ortaya çıkan çınlama sesi kulağa hoş gelir. Genç kızlar ayrıca yuvarlak ve renkli şapka takar. Şapka boncuk, altın ve gümüş renkli parçalar, ayrıca baykuş tüyleriyle süslenir. Baykuş tüyleri mutluluğun simgesidir. Kazak kadınları evlendikten sonra renkli etek ve yelek giymelerine rağmen, eskisine göre biraz daha sade olur, yeleğin önüne hiçbir süs eşyası takılmaz. Kadın orta yaşa gelince artık baş örtüsü takmaya başlar. Başörtüsü genellikle beyaz bezden yapılır. Kadının yüzü dışında, boynu, göğsü ve sırtı sıkıca örtülür. Yaşı biraz genç olan kadının taktığı başörtüsü çiçek desenli olabilir, yaşı büyük olan kadınınki ise sade olur. O nedenle Kazak kadınlarının yaşları, giydikleri kıyafetlerden ve aksesuarlarından anlaşılabilir.
