Türkiye'ye ilk geldiğimde bir defasında bir süpermarkete gitmiştim. Girişte 23 Nisan gününü kutlayan çocuklarla karşılaşmış, birlikte Hacivat ve Karagöz'ü izlemiştim. Doğrusu ilk görüşümde çok şaşırmıştım. Acaba Karagöz oyunu, Çin'deki geleneksel gölge oyununa neden bu kadar benziyordu?

Çin'e döndükten sonra daha fazla araştırma yapmaya zaman bulmadım. Fakat Çin Uluslararası Radyosu Türkçe Servisi'nde çalışan bir Türk görevli "Karagöz, Türkiye'ye Çin'den mi geldi?" başlıklı bir program hazırlayınca, içimdeki merak tekrar uyandı. Meslektaşımız farklı görüşleri anlatıyor Karagöz'ün Çin'den gelme ihtimali olduğunu dile getiriyordu. Acaba Çin'deki gölge oyunu ne kadar eskiye gidiyordu? Yurt dışına ne zaman götürülmüştü?

Gölge oyununun tarihiyle ilgili olarak, Çin'de iki değişik görüş var. İlk görüş şöyle: Gölge oyunu, Han (M.Ö. 206-M.S. 220) hanedanı döneminde icat edilip Tang hanedanı döneminde yaygınlaştı ve Song (960-1279) hanedanı döneminde doruğuna ulaştı. Yani gölge oyunu tâ 2000 yıl önceye dayanıyor. İkinci görüş ise şöyle: Bugüne kadar korunan tarihi kayıtlara göre, gölge oyunu 1000 yıl önceki Song hanedanı döneminde icat edildi.

Çinlilerin ataları oyma tekniğine Han hanedanından önce sahip olmuş, ayrıca erken çağda güneş ışığı ile bir nesnenin gölgesi arasındaki ilişkiyi keşfetmişti. Bu temelde, zaman dilimlerini ölçen güneş saati Rigui'yi ve takvimi hassas şekilde ölçebilen Guibiao'yu icat etmişler. Ayrıca kağıdın icadı ve güzel sanatlar alanındaki başarılar da, Çin'de gölge oyununun ortaya çıkışı için elverişli koşullar yarattı.

Ortaya çıkışını tarihi kayıtlarla tespit etmek gerekirse, bugün bize kalan tarihi kayıtlara göre, ilk gölge oyunu en geç Tang (618-907) hanedanında ortaya çıktı.

Tang hanedanı döneminde toplumsal, ekonomik ve kültürel gelişme o zamana kadar görülmemiş bir düzeye ulaşmıştı. Tarihi olayların ve dini metinlerin daha canlı ve somut şekilde anlatılabilmesi için resme de başvurulmaya başlandı. Daha sonra bazı kişiler, insan resmi çizmek yerine kağıttan yapılmış, hareket edebilen eklemli figürler icat etmiş ve bunlara ipler bağlayıp oynatmak suretiyle dini öğretileri anlatmıştı. Tarihi kayıtlara göre, Tang hanedanı döneminde, Budist rahipler gece dini metinleri okurken, aynı zamanda bir "perde" de kurulur, burada insan figürleri oynatılırmış. Bugün Çin'in kuzey kesimindeki Tangshan ve Luanxian gibi yörelerde bulunan yaşlı gölge oyunu sanatçıları bu gösterileri hâlâ "tel çekme" anlamına gelen "Qian Xian" veya "Zhang Xian" olarak adlandırır.

Gölge oyununun ne zaman ortaya çıktığına ilişkin olarak çeşitli rivayetler var. En erken rivayet, Merhamet Tanrıçası Guanying'in dünyaya gelip Budist metinleri anlatmasına dayanıyor. Rivayete göre, eski zamanlarda insanlar yavan anlatma tarzından bıkmış. Buna üzülen Guanying, bambu ağaçlarının altında oturmuş, bambu yaprakları toplayıp, insan figürleri yaratmış ve bu insan figürlerini hareket ettirmiş. Bunu ilginç bulan Guanying'e aniden bir ilham gelmiş: Eğer bambu yapraklarından yapılmış bu insan figürleriyle Budizm hikayeleri anlatırsam, kesinlikle çok canlı olur! Bundan sonra Guanying Budist öğretileri açıklarken bambu çerçeveli bir perde asıp, perdenin arkasında bambu yapraklarından yapılma insan figürlerini hareket ettirirerek, Budist hikayeleri canlandırmaya başlamış ve çok sayıda insan çekmiş. Bu rivayete göre, gölge oyunu Guanying'in insan figürleri yapıp Budist metinleri canlandırmasından gelişmiş.

Diğer bir rivayete göre, Batı Han (M.Ö 206 ile M.S 8) hanedanının Wendi döneminde saraydaki cariyeler prensle pencere önünde oynarken, ağaç yapraklarını insan figürlerine göre keser, güneş ışığının etkisiyle pencere üzerinde gölge oluşturmak suretiyle eğlendirirmiş.

Bir başka rivayete göre, yine Batı Han hanedanının imparatoru Wudi'nin Li soyadlı bir cariyesi varmış. Li genç yaşında ölünce Wudi çok üzülmüş. Wudi'yi teselli etmek isteyen Shao Weng adlı bir kişi, İmparator Wudi'ye cariyesi Li'nin ruhunu çağırabileceğini söylemiş. Bu nedenle hava kararınca saraydaki bir salonda perde kurularak bir yer ayırılmış, içinde mumlar yakılmış, yemekler konmuş. İmparator biraz ilerde, yine perdeyle oluşturulan bir başka yerde oturmuş. Biraz sonra bir kadın mumla aydınlatılan yere gelip oturmuş, sonra kalkıp ayrılmış. İmparator Wudi, cariyesi Li'ye çok benzeyen kadını görünce biraz teselli bulmuş.

Belki bütün bu rivayetler gölge oyununun kaynağı sayılmaz. Ama bunu zamanın toplumsal, ekonomik, bilimsel ve diğer unsurlarıyla birlikte değerlendirdiğimizde, bu rivayetlerde belli bir gerçek payı bulunduğuna inanabiliriz. En geç, Song hanedanı döneminde gölge oyunu artık çok yaygın bir sanat tarzı haline geldi.

Ming ve Qing hanedanlarında gölge oyunu

Ming'in (1368-1644) Tarihi adlı tarihi kayda göre, İmparator Wuzong'un hükümdarlığının üçüncü yılında başkent içinde ve dışında saraylar ve tapınaklar inşa edildi. İnşaatın bitişinin kutlanması için ülkenin her tarafından zanaatçılar ve sanatçılar başkente davet edildi. Başkentte gösterilen sanat çeşitleri arasında gölge oyunu yer alıyordu.

Gölge oyunu gösterisi için gereken insan sayısı fazla değildir, sahne donatımının taşınması da kolaydır. Feodal toplumda kadınlar keyiflerince ev dışına çıkıp bir opera izlemezdi. Gölge oyununun gerektirdiği perde ve üzerindeki pencere izleyiciler ile oyuncuları ayırabilen bir alet olabilir. Bu nedenle başkentteki gölge oyunu topluluklarına imparatorluk sarayı ve soylu aileler tarafından büyük önem verilirdi. O dönemde soylu ailelerin kendi gösteri toplulukları olurdu. Özellikle Qing (1644-1911) hanedanının ilk zamanlarında gölge oyunu çok yaygındı, çünkü ülkenin çeşitli yörelerine gönderilen yöneticilerin çoğu Mançu etnik grubuna mensup olan, yerel dil ve kültürü az bilen insanlardı. Üstelik bu yöneticiler gölge oyununa derin sevgi duyar, bu nedenle tayin edildikleri yere giderlerken mutlaka yanlarında bir gölge oyunu topluluğu götürürlerdi. Qing hanedanının Kanxi döneminde Li soyadlı bir prensin evinde sadece oyun donatımından sorumlu, yüksek maaşlı 5 kişi bulunurdu. Buna göre, Qing hanedanında gölge oyunu çok yaygındı.

Ancak Jiaqing döneminde, 1814 yılından sonra büyük bir facia yaşandı. Jiaqing döneminde yolsuzluklar nedeniyle hükümet karşıtı isyan patlak verdi. Gölge oyunundaki figürlerin ordu haline dönüşerek halkın isyanına yardım ettiğine inanıldığı, ayrıca gölge oyunu hep gece oynatıldığı için, Qing hükümdarları çok korktu ve sonra bir bahaneyle gölge oyununu yasakladı. Askerler gölge oyunu topluluklarına el koydu, sanatçıları öldürdü, donatımlar ve malzemeler yakıldı. Bu facia kısa sürede ülke geneline yayıldı. Bundan sonra gölge oyunu çöküş dönemine girdi.

Çin gölge oyununun yurt dışına yayılışı

Çin tarihinde Han, Tang, Song ve Yuan hanedanlarında korunan toplumsal istikrar ve ekonomik refah sayesinde gölge oyununun doğuş ve gelişme süreci hızlandı. Bunun yanı sıra, ekonomik ve kültürel temaslar ile savaşlar nedeniyle, Çin'e özgü milli sanat tarzı yavaş yavaş yurt dışına yayıldı. Bazı tarihi kayıtlarda, Çin gölge oyununun yurt dışına yayılışıyla ilgili genel bilgiler yer alıyor.

Yuan hanedanının ilk döneminde, malzemeleri taşınması kolay olan gölge oyunu, ordudaki belli başlı eğlencelerden biriydi. Sanatçılar gündüz askerlerle birlikte savaşa katılıyor, gece de askerler için gösteri yapıyordu. Tarihi kitaplarda, gölge oyunu sanatçılarından bazılarının İran'a kadar gittiği yazılıdır.

İran'ın eski ünlü bilginlerinden Reşideddin, "Cengiz Han'ın oğlu tahta geçtikten sonra Çin'den tiyatro oyuncuları İran'a gidip, perdenin arkasında hikaye anlatma şeklinde bir tür gösteri yaptı" diye yazmıştı. Bu gösteri "gölge oyunu"dur.

M.S. 13. yüzyılda Çin gölge oyunu, önce güney Asya'ya girdi; Hindistan, Tayland ve Java'da hemen yayıldı. 15. yüzyılda Mısır'a girdi. sonra 17. yüzyılda İran üzerinden Türkiye'ye, 18. yüzyılın ortalarında ise Avrupa ülkelerine ulaştı.

Örneğin, 1767 yılında Çin'de misyonerlik çalışması yapan Fransız Du Holde, Fransa'ya giderken yanında gölge oyunu için ışık sistemi, sahne ve gösteri malzemeleri götürdü ve Paris gibi kentlerde gösteri yaptı. Ondan sonra Fransızlar, bunun taklidini yaparak, kendi kıyafet tarzlarına göre insan figürleri yarattı, gösteriyi Fransızca icra etti. Böylece Fransız gölge oyunu ortaya çıktı. Bu sanat, 1776 yılında İngiltere'nin başkenti Londra'ya kadar götürüldü.

Gölge oyunu, Almanya'da 1774 yılında ünlü edebiyatçı Jahann Wolfgang von Goethe tarafından bir fuarda halka tanıtıldı.

Yurt dışındaki tarihi kayıtlar ve yabancı uzmanların araştırmalarına bakılırsa, Çinlilerin icat ettiği gölge oyununun sağladığı ilham sayesinde Batılılar lamba ve fotoğraf tekniğini birleştirerek, "modern gölge oyunu" olan sinemayı yarattı. Bu açıdan Çin gölge oyunu, sinema sanatının atası olarak kabul edilebilir.

Son bir-iki yüzyılda çok sayıda yabancı ülkede gölge oyunu gelişti. ABD, Almanya, Japonya ve Endonezya gibi ülkelerde gölge oyunu toplulukları kuruldu.

Japonya'nın başkenti Toyko'daki bir gölge oyunu topluluğu Çin'in başkenti Beijing ve diğer kentlerdeki topluluklarla işbirliği yapıp, dört klasik romandan biri olan Batıya Seyahat'i perdeye taşıdı. Japon topluluk daha sonraki iki yıl içinde ülkenin ilkokullarının yüzde 98'i ile çok sayıda lise ve üniversitelerde gösteriler yapıp, büyük yankı uyandırmıştı.

Son yıllarda Fransa, İtalya, Avusturya ve Almanya'da Çin gölge oyununa ilgi duyanların sayısı çoğaldı. Özellikle Almanlar gölge oyunu figürü kolleksiyonu yapıyor. Kesin olmayan istatistiklere göre, şu anda Almanya'da yüze yakın kamusal veya şahsi müzede Çin gölge oyunu kolleksiyonu var. Hatta bazı Almanlar, Çin gölge oyunu gösterisi yapabilmekten ve anlatmaktan gurur duyuyor. Çinli sanatçı Cui Yongping Hamburg kentine gittiğinde, yedi yerel Gölge oyunu topluluğu kent dışından gelip onunla birlikte sahneye çıktı.

Siz anlattığımıza katılmayabilirsiniz. Ancak CRI Türkçe Servisi'ndeki Türk görevlinin dediği gibi, sonuçta ortada Asya'nın en doğusundan en batısına kadar her yerde tanınıp sevilen, oradan Avrupa'ya geçen, girdiği her yerde yerelleşen, ama ortak özelliklerini koruyan bir sanat var. Bu da bu sanatın bütün insanlığın ortak malı olduğunu gösteriyor. Yani, bizi birbirimize bağlayan bir kültür mirası; Çin'den Türkiye'ye gitmiş olması ihtimali, ülkelerimizi birbirine kültürel olarak daha da yakınlaştıran bir etken sayılmalı.