Çin'in kuzeybatısındaki Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi'nin Hotan kentinde yaşayan, dut ağacı kabuklarından kağıt yapımıyla uğraşan bir Uygur ailesi var...

    2012 yılının sonunda Hotan kentine doğru yola çıktık. Uzun bir yolculuktan sonra, kentin Karakaş ilçesine bağlı Purçakçi köyüne vardık. Köyün girişinde "Dut Ağacı Kabuklarından Kağıt Yapan Purçakçi Köyü" yazılı bir tabela vardı.

    Dut ağacı kabuğundan kağıt yapma zanaatının korunduğu cadde üzerinde sade ve gösterişsiz bir kapı önünde durduk. Kapının üzerinde "Hotan Uygur Eski Dut Ağacı Kabuklarından Kağıt Yapım Memleketi, Tohtibaki Hacı Köşkü" yazılı bir tabela asılıydı.

    İki mirasçı aileden biri

    Purçakçi Köyü Parti Komitesi üyesi Zhao Xiangjing bize şunları söyledi:

    "Kapının önünde gördüğünüz bu birkaç köylünün ailesi de Tohtibaki ailesi gibi dut ağacından kağıt yapımıyla uğraşıyor. Ama onların yaptıkları kağıtların boyutu Tohtibaki ailesininkiden küçük. Tohtibaki ailesi dut ağacından kağıt yapım kültürü ve mirası açısından nispeten daha avantajlı."

    Zhao Xiangjing, Tohtibaki ve Abdulhemit ailelerinin köyde dut ağacından kağıt yapma zanaatının mirasçıları olarak tanındığını belirtti.

    Evin avlusuna girdiğimizde avulunun ortasında güneşte kuruması için asılmış, 17-18 sıra kağıt gördük. Kağıtların karşısındaki duvarda, kağıdın yapılış sürecini gösteren bir resim asılıydı...

    Beş yaşında öğrenmeye başlamış

    O sırada, avlunun sağ tarafındaki odadan beyaz kıyafetler içinde, iyice ihtiyarlamış bir amca çıkıp, çardağın altına yerleştirilmiş büyük yatağa oturdu. İşte bu ihtiyar, dut ağacı kabuklarından kağıt yapma zanaatının onuncu kuşak mirasçısı Tohtibaki'ydi. Çevirmenin yardımıyla Tohtibaki ile sohbet ettik.

    Tohtibaki 100 yaşına girmiş ve hayatı boyunca bu köyde yaşamış. Beş yaşında dedesinden dut ağacından kağıt yapmayı öğrenmeye başlamış. Tohtibaki'nin bir kızı ve bir oğlu var. Onlar da kağıt yapmayı biliyor. Torunları da dut ağacından kağıt yapım çalışmalarına büyük ilgi duyuyor ve okuldan döndüklerinde kağıt yapım tekniğini öğreniyorlar.

    Üretim için uygun zaman, Haziran ve Eylül

    Nedense avluda sadece kağıt yapımı için işlenmiş ürünleri gördük. Kağıdın yapılış çalışmalarını görmedik. Oysa çok merak ediyorduk. Zhao Xiangjing konuyla ilgili olarak şu bilgileri verdi:

    "Bugünlerde hava soğuk olduğu için, kağıdı yapsalar bile kurumaz. Ayrıca bu havada mayalamada da standartlara ulaşılamıyor. Onun için Haziran başı ile Eylül sonu arası dut ağacından kağıt yapımı için en ideal dönemdir."

    'Han kağıdı' deniyordu

    Dut kağıdı yapmak için dut ağacı kabukları hammadde olarak kullanılır. Bu tür kağıt batının en eski kağıtlarından biridir. Dut ağacı kabuklarından kağıt yapımı Han hanedanı döneminde geliştirilen bir kağıt yapım tekniğiydi ve bunlara "Han Kağıdı" deniyordu.

    Hotan bölgesi, dut ağacından kağıtların kullanımı ve üretimi alanında oldukça uzun bir geçmişe sahiptir. 1908 yılında Aurel Stein, Hotan kentinin 100 kilometre kuzeyindeki Muztağ dağında bulunan, Tang hanedanı dönemine ait bir tapınakta, kağıttan yapılmış bir defter bulmuş. Deftere, köyde kağıt satış durumuyla ilgili bilgiler kayda geçirilmiş.

    Hotan'daki müzede dut ağacından kağıtlar kullanılarak yazılan, Tang hanedanı dönemine ait kitaplar da bulunuyor. Araştırmalar, söz konusu kitapların Song hanedanı dönemine ait olduğunu gösteriyor. Bütün bunlar, Hotan bölgesinde dut ağacından kağıtların en az bin yıl boyunca üretildiğini ve kullandığını gösteriyor.

    Kağıt üretimi, orada yaşayan Uygurların önemli el sanatlarından biri olma özelliği taşıyor.

    Ağaç bile kalmamıştı...

    Çağın gelişmesiyle birlikte dut ağacından kağıtlar, Uygurların günlük yaşamında kullanımdan kalktı. Kağıt ustaları yavaş yavaş mesleklerini değiştirdi. Hotan bölgesindeki Karakaş ilçesi için, dut ağacından kağıt yapımcılığının son mirasçısı diyebiliriz. Purçakçi köyünde sadece iki, üç aile hâlâ dut ağacından kağıt yapıyor. Tohtibaki'nin oğlu Tursun bize şunları söyledi:

    "Kağıt satmaya çok ihtiyacımız olduğu zaman kimse gelip almıyordu. Dolayısıyla çok zor geçiniyorduk. Babam dut ağacından kağıt yapmayı geçici olarak durdurdu ve kapı kapı dolaşıp koyun yünü biçerek geçimimizi sağlamaya başladı. Üstelik son yıllarda köyde dut ağacı sayısı gittikçe azaldı. Onun yerine ekonomik değeri yüksek olan ceviz ve hurma ağaçları dikilmeye başlandı. Bu nedenlerle babam endişe ediyor, bundan sonra dut ağacından kağıt yapmayı sürdüremeyiz diyordu."

    Tohtibaki amca, ABD'ye gidiyor!

    Beklenmedik bir fırsat ortaya çıktı ve dut ağacından kağıt yapımı halkın yaşamına tekrar döndü. Tursun sözlerine şöyle devam etti:

    "2002 yılında ABD Smithsonian Halkın Yaşamı ve Kültür Mirasları Merkezi, Çin'deki bir ABD'li gazeteci aracılığıyla Çin'in Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi'nde bin yıllık geçmişe sahip bu el sanatını sürdürenlerin bulunduğunu öğrenmiş. Babamı buldular ve Wisconsin eyaletinde düzenlenecek 36. Smithsonian Halkın Yaşam Sanatı Festivali'nde, dut ağacından kağıt yapım sanatı gösterisi yapmaya davet ettiler... Babamın yaptığı gösteri, seyircilerin dakikalarca süren ayakta alkışlarıyla karşılanmış. Seyirciler babamın buradan götürdüğü dut ağacından kağıtları satın almak için yarışmışlar. Yabancı basın, haberi 'Yeryüzündeki en eski el sanatı devam ediyor' başlıklarıyla duyurmuş."

    "On birinci kuşak mirasçı olarak ben de sürdüreceğim"

    Bu olaydan sonra Çin hükümeti dut ağacından kağıt yapım tekniğinin kuşaktan kuşağa aktarılmasının önemini görmüş. Çin Kültür Bakanlığı tarafından Şubat 2008'de Tohtibaki'ye Çin Devlet Maddi Olmayan Kültür Mirasçısı unvanı verilmiş. Tohtibaki artık her yıl devletten 8 bin yuan maaş alıyor. Karakaş ilçesi yönetimi de Tohtibaki'ye her ay bin yuan maaş vererek, dut ağacı kağıdı üretim tekniğini sürdürmeye teşvik ediyor.

    Tursun memnuniyetle şöyle konuştu:

    "Şimdi çok iyi oldu. Maddi olmayan kültür mirasları listesine alındıktan sonra, çeşitli kademelerdeki hükümetler, dut ağacından kağıt yapımına çok önem veriyor. On birinci kuşak mirasçı olarak ben de dut ağacından kağıt yapım zanaatını sürdürmek için elimden geleni yapacağım."

    Kurs açıldı, ağaç dikildi...

    Dut ağacından kağıt yapım tekniğinin kaybolmasını önlemek amacıyla Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi Hükümeti, 5 Mart 2012 tarihinde başkent Beijing'deki Devlet Kütüphanesi'nde "Nil Altın-Çin Resimleri ve Dut Ağacından Kağıt Üzerine Resim Sanatları Semineri" düzenledi. Seminere katılan 20'ye yakın uzman ve bilimadamları, dut ağacından kağıdın sanatsal özellikleri, resim yapımında kullanım durumu ve potansiyeli gibi konuları ele aldı.

    İlk dut ağacından kağıt yapım tekniği kursu, Temmuz 2012'de Karakaş ilçesinde açıldı. Tohtibaki 100 yaşına basmasına rağmen okula giderek öğrencilere dut ağacından kağıt yapma tekniğiyle ilgili bilgiler verdi. Hammadde yetersizliğini gidermek için Purçakçi köyü hükümeti 2012'de 30 hektar alana dut ağacı diktirdi. Günümüzde Purçakçi köyünde dut ağacından kağıt yapım çalışmalarıyla uğraşanların sayısı 18'e ulaştı.