Çin'in kaderini değiştiren gün: 4 Mayıs

2019, 4 Mayıs yeni kültür hareketinin 100. yıldönümü. Öğrenci protestolarıyla başlayan bu hareket, zamanla politik ve kültürel bir akıma dönüştü.

4 Mayıs 1919'da başkent Beijing'in Tiananmen meydanında toplanan gençler, hükümetin Versay Antlaşması'nı reddetmesi çağrısında bulunur. Gençlerin bu çağrısı, Çin'de hem emperyalizme karşı mücadelenin fitilini ateşleyecek hem de modern Çin'i şekillendirecek fikirlerin istikametini çizecektir. Tarihçi Elisabeth Forster'a göre, 1919 Çin'i değiştiren yıldır.

15 gün sonra, 19 Mayıs 1919'da, Mustafa Kemal Paşa Samsun'a çıkar, memleketin işgaline karşı Anadolu direnişi bu sayede örgütlenecektir. Türk halkı Sevr Antlaşması'na, Çin Versay Antlaşması'na direnmektedir. Asya'nın iki ucunda ulusal kurtuluş meşalesi yakılmıştır. Daha sonra iki ülke de Mayıs ayında gençlerine özel günler adar: 4 Mayıs Çin'de, 19 Mayıs Türkiye'de gençlik bayramı olarak belirlenir.

Türkiye'de 19 Mayıs'ın 100. yılına hazırlanırken, Asya'nın diğer ucunda o günlerde neler yaşanmış bir bakalım.

4 Mayıs hareketi nasıl başladı?

Çin, Ağustos 1917'de Almanya ve Avusturya-Macaristan'a savaş ilan ederek sonradan dahil olduğu 1. Dünya Savaşı'nda müttefiklerin safında yer almıştı. Çin'in savaşa girişinin en temel sebeplerinden biri, Almanya kontrolündeki Çin topraklarını geri almaktı. Zira Almanya kaybedenler safındaydı. (Çin kuvvetleri esasen savaşa aktif olarak katılmadı, İngiliz ve Fransız birliklerine destek olarak Çinli işçi taburları gönderilmişti.)

Ancak Çin, Paris Barış Konferansı'nda hiç beklemediği bir muameleye maruz kalacaktı, müttefikler Alman kontrolündeki Çin topraklarını Versay Antlaşması'na dayanarak Japonya'ya vermeyi planlıyordu. İngiltere ve Fransa, Çin'in talepleriyle pek alakadar değildi, onların derdi Almanya'yı cezalandırmaktı.

Çin'de savaş ağalarının yönetimde olduğu dönemin Beiyang hükümetinin (1912-1928) Versay dayatması karşısındaki aciz ve teslimiyetçi tutumu, gençlerin tepkisini çekiyordu. 4 Mayıs 1919 günü, Peking Üniversitesi ve diğer okullardan çıkan 3 bini aşkın genç meydana doğru yürüyüşe geçti. "Tam bağımsızlık için mücadele et, içerideki hainlerden kurtul" pankartlarına "Versay'ı imzalama" ve "Çin Çinlilerindir" sloganları eşlik etmekteydi.

Öğrenciler Shangdong eyaletinin Çin'e bırakılması talebinin yanı sıra, yolsuzluğa bulaşmış ve Japon yanlısı tutum izleyen bazı yöneticilerin görevden alınması, Pekin öğrenci birliği kurulması çağrısıyla Tiananmen Meydanı'nda toplandı. Pekin garnizon komutanı ve polis şefi, öğrencileri dağılmaları konusunda ikna edemeyince, öğrenci grupları şehrin güneyindeki elçilik bölgesine (Dong jiaomin xiang) doğru yürüyüşe geçti.

Öğrencilerin ellerinde ulusal bayraklar ve pankartların yanı sıra, hain belledikleri yöneticiler Cao Rulin, Lu Zongyu ve Zhang Zongxian'in temsili cenazeleri de vardı. Bu yetkililerden Cao Rulin'in evi saldırıya uğradı, ev ateşe verildi. (Cao yangını öğrencilerin çıkardığını iddia etse de, öğrenciler, gizli belgeleri yok etmek için Cao'nun ailesinin yangını bilinçli olarak çıkardığını savunuyordu.) Çok sayıda öğrenci tutuklandı.

5 Mayıs'ta öğrenciler dersleri boykot ederek tutuklu arkadaşlarının serbest bırakılmasını istedi. Haziran ayına sarkan protesto dalgası diğer şehirlere de yayılıyordu, 5 Haziran'da Şanghay'daki işçiler, gençlerin yurtsever gösterilerine destek için genel greve gitti. Tokyo'daki üniversitelerde okuyan Çinli öğrenciler de kendi protesto gösterilerini organize etti. Hankou, Changsa, Nanjing, Jinan ve daha pek çok Çin şehrinde protesto eylemleri başladı.

11 Haziran'da Chen Duxiu, Li Dazhao ve Gao Yihan gibi isimlerin yer aldığı Peking Üniversitesi'nin profesörleri, Qianmen bölgesinde kalabalık meydanları dolaşarak 'Pekin Sakinleri Bildirgesi'ni dağıttılar. Şöyle deniyordu bildiride: "Eğer hükümet kamuoyunun çağrılarını dikkate almazsa, öğrenciler ve işçiler köklü dönüşümler için doğrudan eyleme geçecektir."

4 Mayıs hareketinin ÇKP'nin kuruluşuna etkisi

ÇKP Tarih Araştırmaları Enstitüsü'nün hazırladığı Çin Komünist Partisi Tarihi'nde (Türkçesi Canut Yayınevi, 2012), 4 Mayıs hareketinin, kazanımları itibariyle 1911 devriminden bile büyük etkileri olduğu belirtilir. 1911 devrimi, siyasal rejimi değiştirmiş olmasına karşın, 4 Mayıs hareketindeki gibi yaygın bir kitle desteğine sahip olmamıştır.

Modernleşen Çin'in Tarihi'ni (İletişim, 2016) yazan Michael Dillon'a göre, 4 Mayıs hareketini de içine alan dönem, Çin'in 20. yüzyıl tarihini bütünüyle belirleyecek olan temel siyasi akımların şekillendiği radikal bir düşünce ortamı yaratmıştır. Bu ortamın en önemli dış faktörleri Rus Devrimi ve Japonya'nın Shangdong eyaleti üzerindeki tasarımlarıydı. Geleneksel Çin kültürü ve klasik Çincenin modern toplumdaki yeri de, dönemin entelektüel atmosferini etkileyen ayrı bir tartışma sahasıydı.

4 Mayıs hareketi, Çin için entelektüel bir dönüm noktası teşkil eder. O dönemi yaşamış aydın ve akademisyenler, ilerleyen yıllarda ideolojik olarak ciddi değişimler geçirdi. Öncesinde Çinli entelektüeller arasında Batı tarzı liberal demokrasiye belli bir ilgi görülse de, Versay'ın ardından Marksizm'e ve sosyalizme ciddi şekilde 'kafa yoranların' sayısı arttı. Aralarında ÇKP'nin kurucu isimleri Chen Duxiu ve Li Dazhao'nun da yer aldığı pek çok aydın hızla sola kaydı. Marksizm ilk kez ciddi çalışmaların konusu olmaya başladı.

Mao Zedong, Ekim 1949'da Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşunu ilan etmiş, aynı yıl Aralık ayında 4 Mayıs'ı Gençlik Bayramı olarak belirlemiştir. Mao, ÇKP'nin kuruluşunda 4 Mayıs hareketinin ne kadar belirleyici olduğunu biliyordu, 4 Mayıs'ın aydınları nasıl sosyalizme yönlendirdiğini, bizzat kendi fikir dünyasında tecrübe etmişti. 4 Mayıs, Çin'de sosyalizmin Sovyetlerden bağımsız olarak gelişen kendine özgü doğasına da dikkat çekiyordu.

Mao, 1939'da 4 Mayıs hareketinin 20. yıldönümü dolayısıyla yazdığı yazıda şöyle diyordu:

"O dönemde, yeni toplumsal güçlerin büyümesi ve gelişmesiyle, burjuva demokratik devrimde işçi sınıfı, öğrenci kitleleri ve yeni milli burjuvaziden oluşan güçlü bir kamp ortaya çıktı... Bu bakımdan 4 Mayıs hareketi, 1911 devriminden bir adım ileri gitti."

Çin, 2018'de reform ve açılma hamlesinin 40. yılının kutladı. Reformun hamisi ve modern Çin'in mimarı olarak ismi anılan Deng Xiaoping, 4 Mayıs 1919 protestolarına katıldığında 14 yaşındaydı. Deng o dönemde Pekin'de olmasa da, 4 Mayıs protestolarıyla ilgili haberler ülkenin her yerindeki üniversitelere ve bazı liselere yayılmıştı. Ezra Vogel, Deng'in gelişimini etkilediği ölçüde 4 Mayıs hareketini anlatırken, gençler arasında uluslararası gelişmelere karşı bir farkındalık oluştuğunu ve Çin'in eğitimli gençleri arasında yeni ve popüler bir ulusçuluk hareketinin başladığını yazar.

4 Mayıs protestoları, zamanla Parti'nin kuruluş hikayesinin bir parçası oldu. Batılı güçler, 1919'da Çin'in memnuniyetsizliğini görmezden gelince, daha fazla Çinli öğrenci ve bilim insanı, umut verici bir yol olarak 1917 Bolşevik Devrimi'ne bakmaya başladı. Bazıları Marksizm'i benimsedi.