Tarih çalışmayı sevenler için Çin tarihi, ilk bakışta karmaşık, anlaşılmaz ve göz korkutucu gelebilir; onlarca hanedan, yüzlerce imparator, sayısız başkent, birbirine benzeyen isimler, siyasal birlik dönemleri, parçalanmalar, savaşlar, devrimler, isyanlar...

Bu karmaşık tarihi olaylar silsilesi içinde, Çin tarihi çalışacak kişinin en büyük avantajı ise yerleşiklik. Çin'in ilk kez birleştiği MÖ 221'den son hanedanın tahttan çekildiği 1911 yılına kadar süren 2 bin 132 senelik Çin imparatorluk tarihinde ne olup bittiyse, aynı coğrafyada oldu.

Çin tarihini kavramak için ikinci bir avantaj, belki bir gereklilik ise makro tarih okuması. Çin tarihine ilgi duyan birinin, elbette öncelikle yaklaşık 250 ciltten ve 75 bin sayfadan oluşan Yirmi Dört Hanedan Tarihi'ni (二十四史) başucuna koyması gerekir. Ancak bu vakanüvis tarih yazımı hatmedilse dahi, Çin tarihinin temel esprisini, itici dinamiğini bir bütün olarak kavramak mümkün olmayacaktır.

İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları tarafından basılan Ray Huang'ın (1918-2000) Çin Tarihi: Bir Makro Tarih Yaklaşımı, okura farklı bir tarihsel perspektif sunuyor.

Xian kentinin lös topraklarının, Çin birliği üzerindeki etkilerini analiz ederek kitaba başlayan Ray Huang, coğrafi koşulları, iklim şartlarını, tarihi eserleri ve süreklilikleri tespit ederek, 2 bin 132 seneyi bir bütün olarak ele alma imkanı sunuyor. Elbette bu bütünlüğün riskleri konusunda uyarılarda da bulunuyor.

Tarihsel süreklilikler

Makro tarih yaklaşımı, çarpıcı ve ezberlerin sorgulanmasına yol açan bir okuma. Tarihi olayları, sadece hadiselerin cereyan ettiği döneme odaklanarak ele aldığınızda, süreklilikleri görmek imkansızlaşıyor. Tarihte elbette geçişler, sapmalar, devrimler var, ancak hiçbir devrim boşlukta meydana gelmiyor.

Tarihin tekerleği her an dönüyorsa, tarih okuyan kişinin de tekerleğin izlediği yolu bir bütün olarak incelemesi gerekiyor.

Makro tarih, kilit görevlerdeki kişilerin, imparatorların kahramanlıklarından ziyade, olayları sürükleyen kurumsal nedenleri anlamaya davet ediyor.

Tang Hanedanı'nın çöküşünde bütün kabahati kadın imparatoriçe Wu Zetian'e yüklemek kolay; fakat asıl soru ortada duruyor: Nasıl oldu da tarih, bu ihtiyar kadının, zamanın en büyük imparatorluğuna fiili ve resmi olarak 21 yıl hükümdarlık yapmasına izin verdi?

Bu soru okuru kurumsal nedenlere götürüyor. Ancak böyle bir bakış açısıyla tarih okunduğunda, 11. yüzyıldaki Wang Anxi reformlarından, 19. yüzyıldaki Kendini Güçlendirme Hareketi ve 100 Gün Reformlarına uzanan süreklilikleri teşhis etmek mümkün oluyor.

Bu bakış açısı, yaşadıkları dönemlerde düşman olarak görülen kişilerin veya akımların, makro tarih perspektifiyle bakıldığında nasıl birbirlerini tamamladıklarını gözler önüne seriyor.

Tarihten ders çıkarırken neden-sonuç ilişkilerinin ayrıntılı biçimde analiz edilmesi gerektiğini ifade eden Ray Huang, yüzeysel ve rastlantısal paralelliklere itibar edilmemesi hususunda okuru uyarıyor.

Ray Huang'ın çalışmasını özgün kılan unsurlardan biri de 20. yüzyıl Çin'i ile 17. yüzyıl İngiltere'si arasında olduğunu iddia ettiği benzerlik. Çünkü yazara göre, Batı Avrupa'da kapitalizm prototipinin doğuş ve yükselişinin tarihi, bugünkü Çin'i anlamak için ipuçları veriyor. Bu konuyla ilgili mukayeseler için kitabın "Günümüzde Çin ve Dünyadaki Yeri" adlı bölümü okunmalı.

Çin tarihi çalışanlar, tarih okumalarının bir yerinde muhakkak şu iki soruyla karşılaşırlar: Çin, pek çok sanayi aktivitesine Avrupa'dan daha evvel başladığı halde neden bir sanayi devrimi gerçekleştiremedi? İki, sanat alanında yine büyük bir potansiyele ve birikime sahip olan Çin, neden Rönesans benzeri bir atılım yapamadı?

Çin'in daha 11. asırda kendi sanayi devrimini gerçekleştirdiğini iddia eden ve ilk soruyu geçersiz kılmaya yönelen çalışmalar da var kuşkusuz, ancak bunlar halen alternatif tarih okumaları olarak kalmaktadır. Tarihte Sanayi Devrimi dediğimiz zaman, Avrupa'da sermaye birikimini düşünmekteyiz.

Ray Huang'ın makro tarih yaklaşımı, bu soruların da peşine düşüyor:

"Rönesans insanının yaratıcı enerjisi, yükselmekte olan merkantilizmle eş zamanlıydı. Dante, çürümekte olan aristokrat sarayını terk edip zengin aileler arasına karıştı. Chaucer Londra gümrüklerinde müfettişti. Michalangelo'dan Rambrandt'a, sanatkarların destekçileri papalardan belediye başkanlarına kadar çok kimseyi içerdi. Buna tam tezat olarak, Çin düşünürlerinin hepsi, öğrencileri ve yakınları dahil Mandarin sınıfındandı, yani bürokrat düşünürlerdi." (S.172)

Ancak yazar, coğrafi sebepleri de göz ardı etmiyor:

"Çin'in modern tarihinin başlangıcında Rönesans veya ticaret devriminin olmaması, ideolojik nedenlerden değil daha çok coğrafi nedenlerden ileri geldi."

Makro tarih yaklaşımı, abartıların sıradanlığını ve ayrıntıların önemini de gözler önüne seriyor. Ray Huang, Çin'in ihtişamlı dönemlerinden biri olan Ming Hanedanı'nın ne kadar basit bir yönetim sistemine sahip olduğunu not ederken, hanedanlar silsilesinde görece önemsiz bir yere sahip olan Kuzey Wei Hanedanı'nın, tarımsal nüfusu doğrudan vergilendirmeyi başararak ve askeri milis sistemi kurarak, kendinden sonraki Tang Hanedanı'na gerekli kurumsal zemini hazırladığını kaydediyor. Kuzey Wei döneminin, ön Türk araştırmaları için de kritik önem taşıdığını hatırlatmaya gerek yok. Kuzey Wei hanedanını kuran Tabalar, bir çeşit Türkçe konuşmaktaydılar.

Kitapta elbette kuşkulu noktalar ve kişisel önermeler var. O nedenle bu makro tarih yaklaşımının da eleştirisinin yapılması gerekiyor.

Okur olarak metinde beni en çok zorlayan şeyin Çince yer ve şahıs isimlerinin yazımı olduğunu da belirtmeliyim. Çin'de yaşayan biri olarak, metinde geçen pek çok yer ismini anlamakta güçlük çektim. Çince isimlerin yazımında herkesin duyduğu sesi yazması gibi bir kural kabul edilemez; Çince, tek bir yazı sistemi olmasına rağmen, onlarca farklı lehçesi olan bir dil. Hangi lehçeyi ve kimin kulağını referans alacaksınız?

Çince karakterlerin Latin harflerini kullanan dillerde seslendirilmesi için geliştirilmiş pinyin sistemi bu konuda çözüm sunuyor. Türkiye'de yayınevleri ve medyanın pinyin kullanma konusunda tereddüt göstermemesi gerekir, böylece Çince isimlerin yazımındaki karmaşıklık ortadan kalkacaktır.

Çin Tarihi: Bir Makro Tarih Yaklaşımı

Ray Huang

İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları

2. Baskı, İstanbul Ekim 2007

Çeviri: Attila Sönmez

Orijinal Adı: China A Macro History