Çin'in etnik çeşitliliğinden bahsedilirken, Yahudiler pek akla gelmiyor. Oysa Çin'de Yahudilerin varlığı çok eskilere dayanıyor. Zaman içinde Çinlileşen Yahudiler olduğu gibi, halen kendi kimliğini muhafaza eden, ibadetlerini sürdüren Yahudiler de var. Bu yazının konusu ise, Çin Yahudileri içinde daha özel bir konu; Shanghai Yahudileri!
Shanghai Yahudileri, kent tarihinde önemli bir yere sahip. Hongkou semtinde yaşayan Yahudiler, şehrin sosyal hayatına ayrı bir renk katmış. Bu semtte bulunan Yahudi Mülteciler Müzesi (上海犹太难民纪念馆), uzun yıllar sinagog olarak hizmet vermiş. 19. yüzyılın sonlarında Rusya'dan gelen Yahudilerin açtığı bu sinagog, II. Dünya Savaşı öncesinde Avrupa'dan gelen yeni Yahudi dalgasıyla ayrı bir boyut kazanıyor.
Shanghai ziyaretimde müzeyi ziyaret etme fırsatı buldum. Ziyaretim sırasında Nanjing Üniversitesi Yahudi Çalışmaları Enstitüsü'nden Yanming Lu ile tanıştım ve kendisine Yahudilerin kaç grup halinde Çin'e geldiklerini sordum:
Yanming Lu:
''Yahudiler toplam üç grup halinde Shanghai şehrine geldi. Birinci grup Bağdat Yahudileri olarak adlandırılıyor. 19. yüzyılın ortalarında İngilizlerle birlikte Çin'e geldiler. Bunların çoğu tüccardı. Bu grubun önde gelenleri arasında Shaxun Ailesi, Hatong Ailesi ve Jiadaoli Ailesi sayılabilir. Onlar Shanghai'da çok sayıda mal ve mülke sahipti. İkinci grup, Rus uyruklu Yahudiler; 1880'li yıllarda Rusya'da Yadudi karşıtlığının yayılmasıyla birlikte, aşamalı olarak Çin'e geldiler. Esas olarak Rusya'da 19. yüzyılın sonuyla 20. yüzyılın başlarında Sibirya demiryolunun uzantısıyla Çin'in Harbin kentine, daha sonra Tianjin kentine ve Shanghai kentine geldiler ve Shanghai Yahudilerinin önemli bir parçasını oluşturdular. Üçüncü grup ise, 1930'lı ve 40'lı yıllarda Orta Avrupa'dan gelip Çin'e sığınan Yahudi mültecilerdir.''
Çin'de Yahudilerin tarihi elbette bu üç gruptan çok daha eski. Ancak biz konuyu sadece Shanghai ve bilhassa Hitler'den kaçan Yahudiler ile sınırlı tuttuk. Shanghai özelinde ise II. Dünya Savaşı sırasında Orta Avrupa'dan gelen mültecilere odaklandık. Bu üçüncü ve son grup Shanghai kentine geldiğinde, şehirde iki ayrı Yahudi cemaati bulunduğunu not ettik; Bağdat Yahudileri ve Rus Yahudileri.
Yahudiler için Nuh'un Gemisi: Shanghai
Hitler kâbusu bütün Avrupa'yı kasıp kavururken, Holokost'tan kaçan Yahudiler kendilerini güvende hissedecekleri ülkelere gitmeye başladılar. Ancak pek çok ülke savaş şartlarında Yahudileri kabul etmeye sıcak bakmıyordu. İşte böyle bir ortamda, 30 bin Yahudiyi kabul eden Shanghai şehri, Yahudiler için ''Nuh'un Gemisi'' haline geldi.
Kentin Tilanqiao bölgesinde kurulan ''vatansız mülteciler özel alanı'' binlerce insan için cennetti. Kente gelen Yahudiler, yerli Çinlilerle çok sıcak ilişkiler kurdular. O dönemi yaşayanlar, Çinlilerin kendilerine nasıl kucak açtıklarını, yemeklerini paylaştıklarını hala anlatırlar.
Peki, nasıl oldu da, Orta Avrupa'da bulunan Yahudiler, hayatta kalabilmek için binlerce kilometre uzağa, Çin'e geldiler? Bu sorunun cevabı için yine Yanming Lu'ya müracaat ediyoruz:
Yanming Lu
''Kristal Gece olayının patlak vermesiyle birlikte, Almanya'da Yahudilere karşı kitlesel saldırılar ve şiddet eylemleri başladı. Bu durumda çok sayıda Batılı ülke, Yahudilere kapıyı kapattı veya Yahudilerin sığınmalarına kısıtlama getirildi. Buna karşın Çin, Yahudilere şefkat gösterdi. Örneğin Çin'in Avusturya Konsolosu Dr. He Fengshan Yahudilere çok sayıda vize verdi. Çok sayıda Yahudi işte bu vizelerle Çin'e geldi. Öte yandan Hongkou semtine, yani Shanghai'daki Yabancılar Bölgesi'ne vizesiz girilebilmektedir. Bu da Avrupa'dan gelen Yahudi mültecilere büyük bir kolaylık sağladı.''
Yanming Lu'nun açıklamalarının ardından, iki başlığı biraz açmalıyız: Kristal Gecesi ve Dr. He Fengshan.
Kristal Gecesi adı verilen olay, Yahudi Soykırımı'nın başlangıcı anlamına geliyor. 10 Kasım 1938'de başlayan olaylarda, Almanya'da Yahudilere ait ev ve iş yerleri tahrip edildi. Saldırılar sonucu yüze yakın Yahudi öldürüldü, 7 bin 500 işyeri yağmalandı, 177 sinagog yıkıldı ve mezarlıklar parçalandı. Olaylar sonucu sokakları kaplayan cam kırıklarının ışıltılarından dolayı, bu geceye ''Kristal Gece'' adı verildi.
Çin'in Schindler'i: Dr. He Fengshan
Bu bilgi notunu ekledikten sonra, bir parantez daha açalım ve ''Çin'in Schindler'i'' olarak anılan Dr. He Fengshan'dan bahsedelim. He Fengshan, başta büyük Batılı devletler olmak üzere bütün dünyanın Yahudi mültecileri reddettiği bir dönemde, ölümü göze alarak Yahudiler için binlerce Shanghai vizesi düzenledi.
İlk görev yeri Türkiye
1901 yılında Hunan'da doğan Dr. He Fengshan'ın hariciye kariyeri 1935 yılında Çin Dışişleri'ne girmesiyle başlar. Genç diplomatın ilk görev yeri Türkiye'dir...
He Fengshan, II. Dünya Savaşı yıllarında Çin Cumhuriyeti'nin Viyana Büyükelçisi'ydi; ancak 1938 yılında Nazilerin Avusturya'yı işgal etmesiyle elçilik konsolosluğa dönüştürüldü.
Kristal Gecesi olayından sonra, 200 bin nüfuslu Avusturya Yahudileri için durum kötüye gidiyordu. 1938 yılının Temmuz ayında toplanan Evian Konferansı da, Yahudi mülteciler için bir çözüm üretemedi. Konferansa katılan 32 ülkeden sadece biri Yahudileri kabul edeceğini açıkladı: Dominik Cumhuriyeti.
İşte böyle bir ortamda, He Fengshan, Berlin'de bulunan Çin elçisi Chen Jie'nin emirlerini hiçe sayarak ve hayatını riske atarak Yahudilere yüzlerce vize verdi. O dönemde Shanghai kentine giriş için vize gerekmiyordu, vizeler sadece Avusturya'dan çıkış içindi. He Fengshan'ın, verdiği vizelerle kaç Yahudinin hayatını kurtardığı bilinmiyor, ancak onun imzasını taşıyan son vize 27 Ekim 1938 tarihli ve bu onun verdiği 1906. vize. He'nin bu tarihten sonra da vize vermeye devam ettiği biliniyor. Yani 6 ay içinde yaklaşık 2 bin vize verdiği tespit edilebiliyor.
He Fengshan, sonraki yıllarda Mısır, Meksika, Bolivya ve Kolombiya'da elçilik görevinde bulundu. 1997 yılında San Francisco'da öldüğünde 96 yaşındaydı.
Binlerce Yahudi için Shanghai kentinin bir yaşam ümidi olmasını sağlayan He Fengshan için Yahudi Mülteciler Müzesi'nde elbette özel bir yer ayrılmış.
"Burası Yahudiler için manevi merkez" 
Bize müzenin sinagog bölümünü gösteren Yanming Lu, ibadethanenin tarihiyle ilgili şu bilgileri veriyor:
Yanming Lu
''Bu müze aslında Moşe Sinagogu. 1907 yılında kurulan sinagog, 1927 yılında bugün bulunduğu yere taşındı. Sinagogun adı, Rusya'dan gelen Yahudilerin öncüsü Moşe Clinberg'den geliyor. Orta Avrupa'dan, yani Almanya ve Avusturya'dan gelen Yahudi mülteciler Shanghai kentine yerleşmeden önce, bu sinagog Rusya'dan gelen Yahudilerin, Shanghai'nin Hongkou semtindeki ibadet merkeziydi. 1930'lu ve 1940'lı yıllarda Avrupa'dan gelen çok sayıda mültecinin Shanghai kentine sığınmasıyla birlikte, sinogogun bulunduğu bölge, Yahudi mültecilerin yerleşim merkezi haline geldi. Burası aynı zamanda Yahudilerin manevi merkezi konumundaydı.''
Türkler ve Çinliler, Yahudi kültürüyle ilgili
Yanming Lu'ya son olarak müzeyi kimlerin ziyaret ettiğini soruyorum; genellikle hangi ülkelerden ziyaretçilerin buraya geldiğini merak ediyorum. Geçen hafta İzmir'den gelen bir grubu ağırladıklarını ifade eden Yanming Lu, şunları ekliyor:
Yanming Lu
''Ziyaretçilerimiz arasında genellikle İsrail, ABD, Avustralya vatandaşları yer alıyor. Sadece Yahudiler gelmiyor. Çin'in birçok kesiminden ziyaretçi geliyor. Ziyaretçilerimiz arasında Çinli öğrenciler, aydınlar, işçiler, şirket çalışanları da vardır. Çin'de Yahudi kültürüne ve tarihine olan ilgi günden güne artıyor. Türk ziyaretçilerimizin sayısı da az değil. Hatta İzmir'de buradakine benzer bir anma müzesi veya Yahudi kütlürünü tanıtma kuruluşu kurmak istiyorlar. Çünkü Türkler ile Yahudiler arasındaki ilişkiler çok eskilere dayanmaktadır. Tüm Ortadoğu ve Yakın Doğu'da bu temasın tarihi bin yıl öncesine uzanabilir. Türkler de, Çinliler gibi, Yahudilerin tarihine ve kültürüne büyük ilgi duyuyor, bu da ortak özelliklerimiz arasında.''
Yahudi müzesinden ayrılırken, Türkiye'nin Schindler'lerini düşünüyorum; onlarca Rodos Yahudisini Auschwitz'ten kurtaran Selahattin Ülkümen'i, 1941-1944 yıllarında Türkiye'nin Marsilya Başkonsolosluğu'nda görev yapan Necdet Kent'i, aynı dönemde Paris Büyükelçiliği'nde görevli bulunan Namık Kemal Yolga'yı, ''dünya halklarının dürüst insanları''nı saygıyla anmamak mümkün mü...
