Bu şehrin tarihi yok, geleceği var! SHENZHEN (2)

Shenzhen'de bir reklam panosunda yazıyor: Bir kez geldiysen Shenzhenli sayılırsın! (Laile jiushi Shenzhenren.)

Beijingli, Xianlı veya Shanghailı olmak için bu şehirlerde birkaç kuşak kök salmak, bu şehirlerin şivesini konuşmak gerekebilir. Ancak 40 yıl önce kendi halinde bir balıkçı kasabası olan, ilk nazım planı 1982'de çıkarılan Shenzhen'de durum farklı; burası bir proje, sosyal ve ekonomik deneylerin yapıldığı bir laboratuvar.

Shenzhen'de yaşayanların ortak noktası, girişimcilik. Shenzhen, 'iş kurmak' isteyenlerin kurduğu bir şehir, bu yönüyle bir iş ortamı. Diğer yandan trafik kurallarına harfiyen uyulan, kamusal alan kültürü gelişmiş, otomobilde arka koltukta dahi emniyet kemeri takılan bir kent. Aslında kimse gerçekten ('aslen') buralı olmadığı için, herkes burayı başkasıyla paylaşmayı biliyor!

150 yıla bedel bir 40 yıl!

Çin'de pek çok 'yapay şehir' gördüm. Bu şehirlerin pek çoğunda gerçek bir şehrin tüm işlevlerini görmek zor, bazıları çoktan hayalet şehirlere dönmüş. Ancak Shenzhen geçen 40 yılda ete kemiğe bürünmüş. Shenzhen'de The Doors adlı Türk restoranını işleten Nazmi haklı: "Burası 40 yıllık bir şehir, ama bu 40 yıl, başka şehirlerin 150 yıllık deneyimine bedel!"

1979'da Çin'in ilk özel ekonomi bölgesi olarak belirlenmesinden bu yana Shenzhen'de elbette çok şey değişti. Şehir 1979'dan 2017'ye kadar yıllık ortalama %23'lük GSYİH elde etti. Edirneli genç girişimci Nazmi'nin 150 yıla bedel dediği bu dönüşüm 'Shenzhen Hızı' olarak tarihe geçti.

Shenzhen bugün (Beijing ve Shanghai kentlerinin ardından) Çin'in en büyük üçüncü GSYİH oranına sahip. 2017 yılında şehrin GSYİH'de ilk kez Hong Kong'u geçmesi, ayrı bir dönüm noktası olarak hatırlanıyor. Tabiri caizse, 'Boynuz kulağı geçti' dedirtecek bir dönüm noktası. Zira Shenzhen, 1979'da Çin'in ilk özel ekonomik bölgesi olarak belirlendiğinde, örnek aldığı 'büyük ağabey' Hong Kong idi. Shenzhen en çok da Hong Kong'a dayanarak büyüdü.

Shenzhen artık ekonomik büyüklük olarak kendi ayakları üzerinde duracak bir noktaya gelmiş olsa da, Hong Kong'a olan borcunun farkında. Shenzhen Parti Sekreteri Wang Weizhong, Kasım 2018'de Hong Kong özel idari amiriyle görüşmesinde, misafirini onurlandırmayı ihmal etmedi: "Geçen 40 yılda Hong Kong'un Shenzhen'e etkisi çok büyüktü, gelecekte de Hong Kong istikametimizi belirlemeye devam edecek."

Hong Kong is the city we aspire to be top, Shenzhen official tells Chief Executive Carrie Lam as pair bond over special relationship

Dünyanın en yüksek 4. gökdeleni

1978 itibariyle bütün Guangdong eyaletinde modern üretim bandına sahip fabrika bile yoktu; şimdi eyaletin tüm şehirleri bambaşka bir kentsel görünüme sahip. Shenzhen kentinde Shekou'dan Baoan'a uzanan hat boyunca gökdelenler şehir siluetini tayin ediyor.

Bu gökdelenlerden biri olan 599 metre yüksekliğindeki Pingan Finans Merkezi, dünyanın en yüksek 4. gökdeleni konumunda. (1-Burc Halife Dubai 828 metre 2-Shanghai Kulesi 632 metre, 3-Ebrac El-beyt Saat Kulesi Mekke 601 metre)

Shenzhen'in gökdelenleri her akşam saat 7'de ışık şovu sunuyor. Bu 'gökdelen dansı'nı izlemek için en ideal yer Lianhuashan tepesi. Burada reformun mimarı Deng Xiaoping'in bir heykeli bulunuyor. Deng heykelinde yüzünde tebessümle modern Shenzhen'e doğru ilerlemekte; adeta yavrusu gibi besleyip büyüttüğü reform sürecinin 'bekçiliğini' yapıyor...

Shenzhen'in bir diğer başarısı da, kentleşme ve sanayileşme sürecine çevrenin kurban edilmemesi. Shenzhen hava kalitesi bakımından Çin'de en iyi endekslere sahip şehirlerden biri. Şehrin %40'ı ormanlık alan! Shenzhen'de batarya işi yapan genç Türk girişimci Mehmet Türker, çevreye zarar verdiği gerekçesiyle batarya ve benzeri ürünlerin Shenzhen'de üretimine artık izin verilmediğini söylüyor. Mehmet de fabrikasını komşu Dongguan şehrine taşımak zorunda kalmış.

Shenzhen'de doğup büyümüş pek çok şirket –aralarında Huawei gibi devler de var- ya kısmen ya da tamamen Dongguan'a taşınmaya başlamış durumda. Bu, bölgede adı konulmamış bir Shenzhen-Dongguan rekabetini de başlatmış. Shenzhen daha çok tasarım ve inovasyona odaklanırken, 10 binden fazla yabancı yatırımcının bulunduğu Dongguan, eski usul 'Made in China' modeline devam ediyor. Dongguan Wanda Hotel Genel Müdürü Fuat Köroğlu, hotel misafirlerinin yarıdan fazlasının yabancı olduğunu belirtiyor. Dongguan bilhassa İtalyan moda devlerinin üssüne dönmüş durumda, şehirde ciddi bir yerleşik İtalyan nüfusu bulunuyor. 8 milyondan fazla nüfusun %75'iyse göçmen işçiler. Çin bahar bayramı geldiğinde, Dongguan nüfusunun en az %70'i memleketine dönüyormuş! Guangdong eyaletindeki pek çok şehir için durum aynı; Foshan, Guangzhou, Shenzhen gibi şehirlerde nüfusun %60'tan fazlası bahar bayramını geçirmek için uzak memleketlerine gitmek zorunda.

Dongguan in the spotlight: hi-tech comeback for 'factory of the world'?

Guangdong cities empty during Lunar New Year as Chinese migrant workers head home for the holiday

Büyük Körfez Bölgesi (Greater Bay Area)

Shenzhen'in de içinde bulunduğu bölge, Çin ekonomisi için yeni bir atılımın yine öncülüğünü üstleniyor. 36 km uzunluğundaki Hong Kong-Zhuhai-Makao köprüsünün hizmete açılmasının ardından, Büyük Körfez Bölgesi adı verilen ekonomik entegrasyon projesinde dev bir adım atıldı. (Hong Kong ile anakara arasındaki bağları artırmanın hedeflendiği de göz önüne alınırsa, politik yönü de olan bir plan denebilir.) San Francisco, New York ve Tokyo'daki benzer uygulamalardan esinlenilerek 'Greater Bay Area' adı verilen projeyle, inovasyon ve ekonomik büyüme merkezine dönüşecek bölgedeki 11 şehrin toplam ekonomik büyüklüğünün ciddi bir boyuta ulaşması bekleniyor. Büyük Körfez Bölgesi projesinin kapladığı bölgede 70 milyonluk nüfus ve 1,5 trilyon dolarlık bir ekonomi söz konusu. Bu bölgede ticaret engelleri kaldırılarak sınır ötesi ticaretin daha da geliştirilmesi ve tek bir pazar yaratılması hedefleniyor.

Greater Bay Area: Xi Jinping's other grand plan

Neden Shenzhen?

1978 Aralık'ta reform ve dışa açılmanın duyurulmasının üzerinden 7 ay gibi kısa bir süre geçtikten sonra Ağustos 1979'da özel bölgeler oluşturuldu. Shenzhen ülkenin ilk özel ekonomik bölgesi olarak belirlendi. Peki Shenzhen tercihinin sebepleri neydi? Deng ve reformcu kadrolar burada nasıl bir potansiyel görmüştü?

Öncelikle bir kıyı bölgesi olarak Guangdong eyaletinin uluslararası ticaret ve kalkınma için avantajlı bir coğrafi konumu söz konusuydu. Burası zaten Çin'in dünyaya açılan penceresiydi, dinamik ve girişimci bir nüfusu vardı. 1979 yılında Çin'in ihraç ettiği malların %12'si Guangdong'da üretiliyordu; 1980'lerin sonunda ihracat arttıkça her yıl ihraç edilen malların nerdeyse üçte biri Guangdong'dan çıkmaya başladı. (Deng Xiaoping ve Çin'in Dönüşümü, Ezra Vogel)

Hong Kong'a yakınlık, reform sürecinin bu bölgeden başlatılmasının başlı başına sebeplerinden biridir. 1979-1995 yılları arasında Çin'e yapılan doğrudan yatırımların yaklaşık üçte ikisi Hong Kong üzerinden gelmişti. Ayrıca Hong Kong ve Taiwan'da aynı kültürel ve tarihsel arka plana sahip olunan halkların başarılı ekonomik performanslarından faydalanılabilirdi. Güneydoğu Asya'ya göç etmiş Çinlilerin çoğu Guangdong ve Fujian kökenliydi, bu göçmenler bölgeyle olan bağlarını koruyordu, Guangdong'da başlayacak bir ekonomik kalkınma hamlesine pekala sermayelerini getirirlerdi.

Ezra Vogel, Hong Kong'un 1970'lerin sonunda Çin'e Sovyetlerin kesinlikle sahip olmadığı bir şey sunduğunu yazar: Batı'daki son gelişmeler konusunda son derece bilgili olan ve anakarayla aynı dili ve kültürü paylaşan girişimcilerle dolu bir hazine sandığı.

Reformu Shenzhen'den başlatma kararının ardında, trajik ölüm yolculuklarının da hatırı sayılır payı vardır. 1950'lerden başlayarak 1980'e kadar yüzbinlerce Çinli Shenzhen'den Hong Kong'a yüzerek kaçtı. Orada kendilerini daha iyi ekonomik şartların beklediğini düşünmekteydiler. Bu ölüm yolculuğunda onlarca genç boğularak hayatını kaybetti. Deng Xiaoping bu meselenin bir 'güvenlik' meselesi olarak ele alınıp çözülemeyeceğini savunuyordu, bu 'ekonomik' bir meseleydi ve Hong Kong'daki refaha sahip olduklarında bu gençlerin ülkelerini terk etmelerine gerek kalmayacaktı. Öyle de oldu, Shenzhen'deki yeni iş olanakları sayesinde Hong Kong'a kaçan pek çok kişi daha sonra Shenzhen'e döndü.

Shenzhenli olmak...

40 yıllık bir şehirde 'şehir kültürü'nden söz edilebilir mi? Shenzhen'in asıl etkileyici yanı bence bu. İstanbul'da İstanbullu, Roma'da Romalı, Pekin'de Pekinli bulmak, en azından ayırt etmek artık öyle kolay değil; ancak Shenzhen'de yaşayan herkes Shenzhenli olmanın yolunu bulmuş görünüyor. Bu şehirde yaşayan herkesi birbirine bağlayan bir değerler bütünü oluşmuş. Kamusal alan kültürü gelişmiş. Shenzhenli olmak, şehirle kurulan geleneksel aidiyet ve bağların ötesinde, bir şekilde orada bulunmakla ilgili ve şehir sakinlerinin orada bulunma gerekçeleri sıkı sıkıya birbirine bağlı; bu yönüyle Shenzhen bir 'iş ekosistemi'.